روش های ارزیابی موجودی کالا؛ مزایا، معایب و حل مسئله

ارزیابی موجودی کالا یکی از فرآیندهای کلیدی در کسب‌وکارهای تجاری و بازرگانی است که به طور مستقیم بر سودآوری، بهره‌وری و نقدینگی تأثیر می‌گذارد. شرکت‌ها برای کنترل هزینه‌ها و بهینه‌سازی زنجیره تأمین، نیاز به ارزیابی دقیق موجودی دارند. مدیریت مؤثر موجودی نه تنها از انباشته شدن کالاهای اضافی جلوگیری می‌کند، بلکه هزینه‌های نگهداری را کاهش داده و نقدینگی را افزایش می‌دهد.

ارزیابی موجودی کالا و اهمیت آن

شرکت‌ها برای محاسبه ارزش موجودی کالاهای فروش‌نرفته در زمان تهیه صورت‌های مالی، از روش‌های حسابداری ویژه‌ای بهره می‌برند که به این فرآیند “ارزیابی موجودی کالا” گفته می‌شود. اهمیت ارزیابی موجودی کالا زمانی مشخص می‌شود که حسابدار برای تهیه ترازنامه و صورت‌های مالی شرکت به ارزش موجودی شرکت نیاز داشته باشد. چرا که ارزش مازاد یا کمبود موجودی به‌طور مستقیم بر تولید و سودآوری کسب‌وکار تأثیر می‌گذارد. عدم وجود شفافیت در این ارزش می‌تواند منجر به چالش‌های بزرگی برای شرکت شود. 

انبارگردانی موجودی کالا

در پایان هر سال مالی، به منظور تعیین مقدار کالای باقیمانده در شرکت، کلیه کالاهای موجود شمارش می‌شوند. جهت اعمال کنترل‌های قوی‌تر بر موجودی‌های شرکت، می‌توان عملیات انبارگردانی را چندین بار در طول سال انجام داد. با این حال، معمولاً در پایان هر دوره مالی، برای تطبیق موجودی واقعی انبار با موجودی ریالی ثبت‌شده در نرم‌افزار حسابداری، باید یک انبارگردانی جامع انجام شود.

بعد از این که انبارگردانی توسط انباردار انجام شد، کالاها از لحاظ تعدادی مشخص می‌شوند ولی از لحاظ مبلغی چگونه میتوان بهای تمام شده کالای پایان دوره را محاسبه کرد؟ در ادامه به بررسی روش های ارزیابی موجودی کالا خواهیم پرداخت.

روش های ارزیابی موجودی کالا

• FIFO (First In First Out): روش اولین صادره از اولین وارده
• LIFO (Last In Last Out): روش اولین صادره از آخرین وارده
• HIFO (Highest In First Out): روش اولین صادره با گران‌ترین نرخ وارده
• NIFO  (Next In First Out): روش اولین صادره با نرخ وارده آتی
• WAC (Weighted Average Cost): روش میانگین هزینه وزنی
• Specific Identification method: روش شناسایی ویژه
• روش حداقل بهای تمام شده یا قیمت بازار

در ادامه ارزیابی موجودی کالا را با روش های فایفو، لایفو و میانگین موزون همراه با مثال می‌آموزیم.

1. روش FIFO در ارزیابی موجودی کالا

مثال روش FIFO

فرض کنید اطلاعات زیر از گردش یک نوع کالا در طی سال در دست است؛ بهای تمام شده کالای پایان دوره و بهای تمام شده کالای فروش رفته را به روش فایفو محاسبه کنید.

در روش ادواری، برای محاسبه موجودی کالای پایان دوره، ابتدا باید تعداد موجودی کالای اول دوره و تعداد خریدهای انجام‌شده در طول دوره را جمع کنیم که تعداد کل کالاهای آماده برای فروش به‌دست آید. سپس، تعداد فروش‌های انجام‌شده را نیز جمع می‌کنیم.

تعداد فروش – تعداد آماده برای فروش = فرمول تعداد موجودی پایان دوره
160 – 200 = 40

پس از این که مقدار یا تعداد کالای باقیمانده در پایان دوره مشخص شد، باید قیمت آن تعیین شود. اما با توجه به این که کالاهای موجود در پایان دوره طی چندین مرحله و به قیمت‌های متفاوتی خریداری شده‌اند، باید مشخص شود که مبلغ هر واحد از کالاها به چه مبلغی در گزارش‌های مالی منعکس شود.

در روش فایفو برای به دست آوردن بهای تمام شده کالای پایان دوره، به تعداد پایان دوره در مثال بالا که 40 واحد می‌باشد، باید از آخرین خریدها جدا کنیم و قیمت آخرین خریدها را در نظر بگیریم.

328,000 = 40 × 8,200 = بهای تمام شده موجودی کالای پایان دوره

برای محاسبه بهای تمام شده کالای فروش رفته، باید به اندازه تعداد کالاهای فروش رفته که در مثال بالا 160 واحد است، از قیمت اولین خریدها استفاده می‌کنیم.

1,290,000 = 40 × 8,200 + 20 × 8,100 + 100 × 8,000 = بهای تمام شده موجودی کالای فروش رفته

مزایا و معایب روش FIFO

1. روش فایفو (FIFO) در هر دو سیستم ثبت ادواری و دائمی موجودی کالا مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین نتایج در هر دو سیستم یکسان است.
2. مطابقت جریان هزینه با جریان فیزیکی موجودی‌ها است. به‌طور کلی، بهای تمام‌شده موجودی کالا در پایان دوره مالی بر اساس قیمت‌های جاری در ترازنامه پایان سال ارائه می‌شود.
3. استفاده از این روش نه تنها به ارائه تصویری دقیق از ارزش موجودی‌ها کمک می‌کند، بلکه امکان تحریف و تغییر سود را نیز کاهش می‌دهد.
4. عیبی که این روش دارد این است که در پایان سال مالی، در صورت سود و زیان، بهای تمام شده جاری با فروش‌های جاری تطبیق داده نمی‌شود، در نتیجه سود گزارش شده بیشتر میزان واقعی است.

2. روش LIFO در ارزیابی موجودی کالا

مثال روش LIFO

در روش لایفو برای به دست آوردن بهای تمام شده کالای پایان دوره به تعداد پایان دوره که در مثال بالا 40 واحد است، باید از اولین خریدها جدا کنیم و قیمت اولین خریدها را در نظر بگیریم.

320,000 = 40 × 8,000 = بهای تمام شده موجودی کالای پایان دوره

برای محاسبه بهای تمام شده کالای فروش رفته باید به اندازه تعداد کالاهای فروش رفته که در مثال بالا 160 واحد است، از قیمت آخرین خریدها استفاده می‌کنیم.

1,298,000 = 60 × 8,000 + 20 × 8,100 + 80 × 8,200 = بهای تمام شده موجودی کالای فروش رفته

مزایا و معایب روش LIFO

1. در روش لایفو (LIFO) بهای تمام شده کالای فروش رفته به جدیدترین قیمت‌ها ارزیابی می‌شود که باعث تطابق درآمد و هزینه می‌شود.
2. از مزایای دیگر این روش میتوان به زمانی اشاره کرد که قیمت‌ها دارای نوسان زیاد می‌باشد، زیرا استفاده از این روش موجب می‌شود، سودهای مشخص شده در دوره‌های مختلف تقریباً یکنواخت باشد.
3. بکارگیری این روش مستلزم ثبت و نگهداری مدارک تفصیلی بوده و محاسبات آن پیچیده می‌باشد؛ که از معایب این روش می‌توان به شمار برد.

3. روش میانگین موزون

در روش میانگین موزون، ابتدا میانگین بهای تمام شده یک واحد از کالای آماده فروش شرکت طی سال محاسبه می‌شود. سپس رقم به دست آمده، در تعداد موجودی کالای پایان دوره ضرب می‌شود تا بهای تمام شده موجودی کالاهای پایان دوره تعیین شود. برای محاسبه بهای تمام شده یک واحد کالا از فرمول زیر استفاده می‌کنیم.

نرخ میانگین = ((نرخ هر واحد × تعداد موجودی کالا ابتدای دوره) + (نرخ هر واحد خریدها × تعداد خریدها)) ÷ (تعداد موجودی ابتدا + تعداد خریدها)

مثال روش میانگین موزون

نرخ میانگین 8,090 = 200 ÷ (80 × 8,200 + 20 × 8,100 + 100 × 8,000)
بهای تمام شده موجودی کالای پایان دوره = نرخ میانگین × تعداد موجودی کالای پایان دوره
بهای تمام شده موجودی کالای پایان دوره 323,600 = 8,090 × 40
بهای تمام شده موجودی کالای فروش رفته = نرخ میانگین × تعداد موجودی کالای فروش رفته
بهای تمام شده موجودی کالای فروش رفته 1,294,400 = 8,090 × 160

مزایا و معایب روش میانگین موزون

هنگامی که با استفاده از روش‌های قیمت میانگین، ارزش موجودی کالا محاسبه می‌شود، با ارزش جاری آن مطابقت ندارد و بخاطر ماهیتی که این روش‌ها دارند، زمانی که قیمت‌ها رو به افزایش است، کمتر از ارزش جایگزینی و زمانی که قیمت‌ها رو به کاهش است، بیشتر از ارزش جایگزینی خواهد بود.

انتخاب روش ارزیابی موجودی کالا

انتخاب روش مناسب برای ارزیابی موجودی کالا به عوامل متعددی بستگی دارد. یکی از این عوامل نوع فعالیت شرکت است؛ به‌عنوان مثال، شرکت‌های تولیدی، بازرگانی و خدماتی هر کدام نیازهای خاصی در ارزیابی موجودی دارند. همچنین، سلیقه و ترجیحات مدیریت نیز نقش مهمی در انتخاب روش ایفا می‌کند.

در فرآیند انتخاب، لازم است که مزایا و معایب هر روش به‌دقت مورد بررسی قرار گیرد. این انتخاب باید با نیازها و شرایط خاص شرکت همخوانی داشته باشد. به‌علاوه، شرایط اقتصادی و نوع فعالیت‌های شرکت می‌تواند تأثیر زیادی بر این انتخاب داشته باشد.

سخن آخر

در این مقاله آموختیم به فرآیند شمارش مواد و کالای موجود در انبار، انبارگردانی می‌گویند. تعداد دفعات انبارگردانی در مجموعه‌های مختلف بسته به تعداد انبارها و میزان ورود و خروج کالاها در انبار، متفاوت است. اما در شرکت‌ها در پایان سال، حتماً انبارگردانی انجام می‌شود و برای ارزیابی موجودی کالا در پایان دوره، می‌توانند از روش‌های ذکر شده استفاده کنند. بهترین روش‌ها معمولاً فایفو (FIFO) یا میانگین موزون هستند. باید به این نکته توجه داشته باشید که شرکت‌ها باید هر سال از یک رویه یکسان برای ارزیابی موجودی کالا استفاده کنند و در صورت تغییر رویه، حتماً در یادداشت‌های همراه صورت‌های مالی به این نکته اشاره کنند.

سوالات متداول