روش های ارزیابی موجودی کالا در پایان سال مالی

موجودی کالا معمولاً بخش عمده‌ای از سرمايه در گردش موسسات بازرگانی و تجاری را تشکيل می‌دهد. به دليل آنكه مبلغ موجودی کالای اول دوره در بدهکار حساب سود و زيان و موجودی كالای پايان دوره در بستانکار حساب سود و زيان ثبت می‌گردد.

لذا چنانچه ارزش موجودی كالا به صورت درست ارزيابی و ثبت نگردد، سود و زيان موسسه به نحو صحيح ارائه نخواهد شد. بنابراين کنترل و ارزیابی موجودی کالا به روش مناسب برای اداره عمليات و گزارش صحيح سود و زيان اهميت زيادی دارد.

انبارگردانی موجودی کالا

در پایان هر سال مالی، به منظور تعیین مقدار کالای باقیمانده در شرکت، کلیه کالاهای موجود شمارش می‌شوند. یعنی انباردار، کالای موجود در انبار را شمارش می‌کند و فایل انبارگردانی را تحویل حسابدار می‌دهد که به این عمل اصطلاحا انبارگردانی یا شمارش عینی موجودی‌های کالا گفته می‌شود. 

انبارداری چه زمانی باید انجام شود؟

به منظور اعمال کنترل‌های قوی‌تر بر موجودی‌های شرکت میتوان عملیات انبارگردانی را چندین بار در طی سال انجام داد. اما معمولا در پایان هر دوره جهت تطبیق موجودی واقعی انبار با موجودی ریالی مقداری ثبت شده در نرم‌افزار حسابداری باید انبارگردانی انجام شود.

بعد از این که انبارگردانی توسط انباردار انجام شد کالاها از لحاظ تعدادی مشخص می‌شوند ولی از لحاظ مبلغی چگونه میتوان بهای تمام شده کالای پایان دوره را محاسبه کرد؟

در ادامه با روش های محاسبه کالای پایان دوره آشنا می‌شویم ولی با توجه به اینکه دو روش ادواری و دائمی برای ثبت موجودی کالا داریم، روش های ارزیابی موجودی کالا پایان دوره نیز در دو سیستم ادواری و دائمی متفاوت است.

👈 بیشتر بخوانید: روش های ثبت موجودی کالا در حسابداری

اهمیت ارزیابی موجودی کالا در پایان سال چیست؟

شرکت‌ها برای یافتن ارزش موجودی فروش‌نرفته در هنگام تهیه صورت‌های مالی از یک روش حسابداری استفاده می‌کنند که ارزیابی موجودی کالا نام دارد. اهمیت ارزیابی موجودی کالا زمانی مشخص می‌شود که حسابدار برای تهیه ترازنامه و صورت‌های مالی شرکت به ارزش موجودی شرکت نیاز داشته باشد. چرا که ارزش مازاد یا کمبود موجودی، بر تولید و سودآوری کسب‌وکار مؤثر است و مشخص نبودن این ارزش ممکن است چالش‌های بزرگی برای شرکت رقم بزند.

سيستم ثبت ادواری

در سيستم ثبت ادواری، مقادير موجودی کالا در يک تاريخ معين (معمولاً پايان سال) شمارش شده و سپس با استفاده از  يک روش قيمت گذاری کالا (FIFO، LIFO، ميانگين موزون يا روش شناسايی ويژه) نسبت به تعيين ارزش موجودی کالا پايان دوره اقدام می‌شود.

روش های ارزیابی موجودی کالا پایان دوره در روش ادواری

• FIFO (First In First Out): روش اولین صادره از اولین وارده
• LIFO (Last In Last Out): روش اولین صادره از آخرین وارده
• HIFO (Highest In First Out): روش اولین صادره با گران‌ترین نرخ وارده
• NIFO  (Next In First Out): روش اولین صادره با نرخ وارده آتی
• WAC (Weighted Average Cost): روش میانگین هزینه وزنی
• Specific Identification method: روش شناسایی ویژه
• روش حداقل بهای تمام شده یا قیمت بازار

در ادامه ارزیابی موجودی کالا را با روش های فایفو و لایفو و میانگین موزون همراه با مثال می‌آموزیم.

1. روش FIFO در ارزیابی موجودی کالا

در روش اولین صادره از اولین وارده (FIFO)، فرض بر این است که فروش‌های دوره مالی از موجودی کالای اول دوره و اولین خریدهای دوره مالی انجام شده است و موجودی کالای پایان دوره از آخرین خریدهای دوره است. به عبارت دیگر، در این روش فرض می‌شود هر کالایی که زودتر خریداری شده زودتر نیز به فروش رسیده است و آن مقدار از کالاها که در پایان دوره باقی مانده از آخرین خریدهای سال است. بنابراین برای محاسبه بهای تمام شده کالای پایان دوره باید به تعداد کالای پایان دوره، قیمت‌های آخرین خریدها را در نظر گرفت.
📝 برای درک بهتر مطلب به مثال زیر توجه کنید 👇

فرض کنید اطلاعات زیر از گردش یک نوع کالا در طی سال در دست است بهای تمام شده کالای پایان دوره و بهای تمام شده کالای فروش رفته را به روش فایفو محاسبه کنید.

توضیح: در روش ادواری باید تعداد موجودی کالای اول دوره و تعداد خریدها را با هم جمع کرد تا تعداد کالای آماده برای فروش به دست آید. تعداد فروش‌ها را هم جمع کنیم و سپس ازفرمول زیر می‌توانیم تعداد موجودی کالای پایان دوره را به دست آوریم. البته تعداد موجودی کالای پایان دوره را می‌توان از طریق انبارگردانی هم به دست آورد.
تعداد فروش – تعداد آماده برای فروش = فرمول تعداد موجودی پایان دوره
160 – 200 = 40

پس از این که مقدار یا تعداد کالای باقیمانده در پایان دوره مشخص شد، باید قیمت آن تعیین گردد. اما با توجه به این که کالاهای موجود در پایان دوره طی چندین مرحله و به قیمت‌های متفاوتی خریداری شده‌اند، باید مشخص شود که مبلغ هر واحد از کالاها به چه مبلغی در گزارش‌های مالی منعکس گردد.

در روش فایفو برای به دست آوردن بهای تمام شده کالای پایان دوره، به تعداد پایان دوره در مثال بالا که 40 واحد می‌باشد باید از آخرین خریدها جدا کنیم و قیمت آخرین خریدها را در نظر بگیریم.
بهای تمام شده موجودی کالای پایان دوره = 328,000 = 40×8,200

و برای محاسبه بهای تمام شده کالای فروش رفته، باید به اندازه ت,عداد کالاهای فروش رفته که در مثال بالا 160 واحد می‌باشد از قیمت اولین خریدها استفاده می‌کنیم:    
بهای تمام شده موجودی کالای فروش رفته = 1,290,000 = 40×8,200 + 20×8,100 + 100×8,000

مزایا و معایب روش FIFO

روش فایفو (FIFO) در هر دو سیستم ثبت ادواری موجودی کالا و سیستم ثبت دائمی موجودی کالا مورداستفاده قرار می‌گیرد. همچنین نتایج در هر دو سیستم یکسان است.

✅ از جمله مزایا این روش، مطابقت جریان هزینه با جریان فیزیکی موجودی‌ها است. در واقع بهای تمام شده موجودی کالا پایان دوره بر اساس قیمت‌های جاری در ترازنامه پایان سال مالی گزارش می‌شود. در عین حال، بکارگیری این روش امکان تحریف و تغییر سود را از بین می‌برد.
❌ از جمله معایبی که این روش دارد این است که در پایان سال مالی، در صورت سود و زیان، بهای تمام شده جاری با فروش‌های جاری تطبیق داده نمی‌شود، در نتیجه سود گزارش شده بیشتر میزان واقعی است.

2. روش LIFO در ارزیابی موجودی کالا

در روش اولین صادره از آخرین وارده (LIFO)، فرض بر این است که فروش‌های دوره مالی از آخرین خریدهای دوره مالی به عمل آمده است. بنابراین موجودی کالای پایان دوره از محل موجودی کالای اول دوره و اولین خریدهای دوره است. به عبارت دیگر در این روش فرض می‌شود هر کالایی که زودتر خریداری شده دیرتر به فروش رسیده است. بنابراین، آن مقدار از کالاها که در پایان دوره باقی مانده است از محل موجودی کالای اول دوره و اولین خریدهای دوره است.
📝 برای درک بهتر مطلب مثال قبل را به روش LIFO بررسی می‌کنیم 👇

در روش لایفو برای به دست آوردن بهای تمام شده کالای پایان دوره به تعداد پایان دوره که در مثال بالا 40 واحد می‌باشد باید از اولین خریدها جدا کنیم و قیمت اولین خریدها را در نظر بگیریم.
بهای تمام شده موجودی کالای پایان دوره = 320,000 = 40×8,000

و برای محاسبه بهای تمام شده کالای فروش رفته باید به اندازه تعداد کالاهای فروش رفته که در مثال بالا 160 واحد می‌باشد از قیمت آخرین خریدها استفاده می‌کنیم.
بهای تمام شده موجودی کالای فروش رفته = 1,298,000 = 60×8,000 + 20×8,100 + 80×8,200

مزایا و معایب روش LIFO

✅ در روش لایفو (LIFO) بهای تمام شده کالای فروش رفته به جدیدترین قیمت‌ها ارزیابی می‌شود که باعث تطابق درآمد و هزینه می‌شود.
✅ از مزایای دیگر این روش میتوان به زمانی اشاره کرد که قیمت‌ها دارای نوسان زیاد می‌باشد، زیرا استفاده از این روش موجب می‌شود سودهای مشخص شده در دوره‌های مختلف تقریباً یکنواخت باشد.
❌ بکارگیری این روش مستلزم ثبت و نگهداری مدارک تفصیلی بوده و محاسبات آن پیچیده می‌باشد؛ که از معایب این روش می‌توان به شمار برد.

3. روش میانگین موزون در ارزیابی موجودی کالا

در روش میانگین موزون ابتدا میانگین بهای تمام شده یک واحد از کالای آماده فروش شرکت طی سال محاسبه می‌شود. سپس رقم به دست آمده، در تعداد موجودی کالای پایان دوره ضرب می‌شود تا بهای تمام شده موجودی کالاهای پایان دوره تعیین گردد. برای محاسبه بهای تمام شده یک واحد کالا از فرمول زیر استفاده می‌کنیم.

نرخ میانگین = ((نرخ هر واحد × تعداد موجودی کالا ابتدای دوره) + (نرخ هر واحد خریدها × تعداد خریدها)) ÷ (تعداد موجودی ابتدا + تعداد خریدها)

📝 برای درک بهتر مطلب مثال قبل را به روش میانگین موزون بررسی می‌کنیم 👇

نرخ میانگین = 8,090 = 200 ÷ (80×8,200 + 20×8,100 + 100×8,000)
بهای تمام شده موجودی کالای پایان دوره = نرخ میانگین × تعداد موجودی کالای پایان دوره
بهای تمام شده موجودی کالای پایان دوره = 323,600 = 8,090×40
بهای تمام شده موجودی کالای فروش رفته = نرخ میانگین × تعداد موجودی کالای فروش رفته
بهای تمام شده موجودی کالای فروش رفته = 1,294,400 = 8,090×160

مزایا و معایب روش میانگین موزون

هنگامی که با استفاده از روش‌های قیمت میانگین، ارزش موجودی کالا محاسبه می‌شود، با ارزش جاری آن مطابقت ندارد و بخاطر ماهیتی که این روش‌ها دارند، زمانی که قیمت‌ها رو به افزایش است، کمتر از ارزش جایگزینی و زمانی که قیمت‌ها رو به کاهش است، بیشتر از ارزش جایگزینی خواهد بود.

ارتباط حساب موجودی مواد و کالا با بهای تمام شده کالای فروش رفته

یکی از چالش‌های حسابداران همواره محاسبه بهای تمام شده کالای فروش رفته می‌باشد. چرا که عمده هزینه واحدهای تولیدی هزینه‌ای است به نام بهای تمام شده کالای فروش رفته که از فرمول زیر میتوان آن را محاسبه کرد.
موجودی کالا در ابتدای دوره اضافه می‌شود؛ خرید طی دوره (بهای تمام شده خرید) کسر می‌شود؛
موجودی کالا در پایان دوره = بهای تمام شده کالای فروش رفته

رابطه بهای تمام شده با سود (زیان) شرکت

یک تحلیل ساده در خصوص معادله فوق نشان می‌دهد که موجودی کالا در ابتدای دوره با بهای تمام شده رابطه مستقیم دارد. بدین معنی که هرچه موجودی کالا ابتدای دوره بالاتر باشد، بهای تمام شده بالاتر خواهد بود. از طرفی هم موجودی کالای پایان دوره با بهای تمام شده رابطه عکس دارد، بدین معنی که هرچه موجودی کالا در پایان دوره بیشتر باشد، بهای تمام شده پایین‌تر خواهد بود. در خصوص بهای تمام شده هم گفته شد که این حساب، یک حساب هزینه‌ای است لذا منجر به کاهش سود خواهد شد پس رابطه بهای تمام شده با سود یک رابطه معکوس است.

با توجه به ارتباط موجودی کالا و بهای تمام شده کالای فروش رفته و ارتباط بهای تمام شده با سود میتوان به سوالات زیر جواب داد.

سوالات متداول (FAQ)

سخن آخر

در این مقاله آموختیم به فرآیند شمارش مواد و کالای موجود در انبار، انبارگردانی می‌گویند. تعداد دفعات انبارگردانی در مجموعه‌های مختلف بسته به تعداد انبارها و میزان ورود و خروج کالاها در انبار، متفاوت است. اما در شرکت‌ها در پایان سال حتما انبارگردانی انجام می‌شود و برای ارزیابی موجودی کالا پایان دوره از روش‌های ذکر شده می‌توانند استفاده کنند که بهترین روش فایفو (FIFO) یا میانگین است. باید به این نکته توجه داشته باشید که شرکت‌ها باید هر سال از یک رویه یکسان برای ارزیابی موجودی کالا استفاده کنند و در صورت تغییر رویه حتما در یادداشت‌های همراه صورت‌های مالی به این نکته اشاره کنند.