برات چیست؟

برات یکی از اسناد مهم و پرکاربرد در معاملات تجاری که برای پرداخت بدهی‌ها و جابجایی پول بین افراد و شرکت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد و از گذشته‌های دور در تجارت مرسوم بوده است. این سند به افراد این امکان را می‌دهد تا به جای پرداخت نقدی، از طریق امضای یک سند، تعهد به پرداخت مبلغی در تاریخ مشخص کنند. در ادامه به نقد و بررسی برات می‌پردازیم.

تعریف برات

طبق قانون تجارت، برات Bill of Exchange حواله کتبی است که به موجب آن صادر کننده آن به شخص دیگری دستور می‌دهد که مبلغ مشخصی را به محض رویت یا در تاریخ معین در وجه وی یا شخص ثالث و به حواله کرد او پرداخت کنند. این دستور پرداخت معمولاً در تجارت برای تسویه بدهی‌ها و انتقال وجه بین طرفین معامله استفاده می‌شود. این سند پرداخت قابل انتقال است، یعنی دارنده می‌تواند آن را به شخص دیگری منتقل کرده و مبلغ را از پرداخت‌کننده دریافت کند.

از تعریف برات متوجه می‌شویم که احتمالا ۲ یا ۳ نفر در مسائل مرتبط با آن نقش دارند که به شرح زیر است:

ماده ۲۲۳ تا ۳۰۴ قانون تجارت به برات اختصاص دارد که از مهم‌ترین اسناد تجاری و ابزار حیاتی برای پرداخت و تأمین اعتبار در معاملات داخلی و بین‌المللی محسوب می‌شود. این سند نقش کلیدی در تسهیل تجارت و تضمین امنیت مالی در مبادلات تجاری دارد.

انواع برات

طبق قانون تجارت و عرف بازار، برات به چند شکل مختلف بر‌اساس نوع معامله و نیازهای تجاری صادر می‌شود که هر کدام کاربرد خاص خود را در تسهیل پرداخت‌ها و انجام معاملات داخلی و بین المللی دارند. انواع مختلف آن عبارتند از:

برات ساده: حواله‌ای که فرد اول (صادرکننده) به حساب و تأیید فرد دوم (پرداخت‌کننده) در وجه فرد سوم (ذینفع) صادر می‌کند. این نوع سند پرداخت معمولاً در معاملات تجاری داخلی استفاده می‌شود و مبلغ مشخصی را در تاریخ معینی باید پرداخت کند.

برات رجوعی: زمانی صادر می‌شود که دارندهٔ حواله در تاریخ سررسید، به دارنده یا مسئولین پرداخت حواله مراجعه می‌کند و با عدم پرداخت مواجه می‌شود. در این شرایط، به جای طرح دعوا علیه پرداخت‌کننده، دارنده برات یک سند پرداخت جدید، در وجه پرداخت‌کننده حواله قبلی صادر می‌کند. حواله رجوعی به دارنده این امکان را می‌دهد که مبلغ پرداخت نشده را از فرد قبلی درخواست کند. همچنین برای صدور برات رجوعی، ابتدا باید یک حواله وجود داشته باشد که پرداخت نشده باشد.

برات سازشی: در این نوع سند پرداخت، هدف پرداخت وجه نیست، بلکه مشابه سفته و به عنوان ضمانت صادر می‌شود. در واقع، حواله سازشی برای تأمین اعتبار یا تضمین از صادرکننده به کار می‌رود. پرداخت‌کننده در حواله، بدهکار صادرکننده نخواهد بود و صرفاً برای افزایش اعتبار یا تضمین از طرف صادر کننده، صادر می‌شود.

برات خارجی: این نوع سند پرداخت بین اشخاص با ملیت‌های مختلف صادر می‌شود. این نوع حواله هیچ خللی به اعتبار آن وارد نمی‌کند و همچنان به عنوان یک ابزار قانونی برای انتقال وجه در معاملات بین‌المللی معتبر است. در حواله خارجی، طرفین معامله می‌توانند از یک کشور به کشور دیگر پرداخت انجام دهند، بدون آنکه مشکلی در اعتبار و استفاده از آن در مرزهای مختلف ایجاد شود.

شرایط شکلی برات در قانون تجارت

بر‌اساس ماده ۲۳۳ قانون تجارت، شرایطی که باید در هنگام صدور حواله رعایت شوند به شرح زیر است:

۱. قید کلمه «برات» روی سند: این کلمه باید در متن سند ذکر شود که حواله کتبی از سایر اسناد مشابه مانند چک و سفته متمایز شود.

۲. تاریخ تحریر سند
تاریخ باید با حروف بزرگ نوشته شود که از تغییرات احتمالی در آن جلوگیری شود. این تاریخ نشان‌دهندهٔ تاریخ صدور حواله است. 

۳. نام برات‌گیر
باید نام شخص حقیقی یا حقوقی که مسئول پرداخت وجه حواله است، در سند ذکر شود.

۴. مبلغ حواله
مبلغ، باید هم به عدد و هم به حروف نوشته شود. طبق عرف، اگر دو مبلغ متفاوت در سند ذکر شده باشد، مبلغ کمتر معتبر است.

۵. تاریخ پرداخت برات (سررسید)
چهار روش مختلف برای تعیین تاریخ پرداخت وجود دارد:

• به رویت یا به دیدار: پرداخت حواله به‌ محض رؤیت سند و در ظرف ۲۴ ساعت.
• به وعده از تاریخ صدور برات: پرداخت در موعد معین بعد از تاریخ صدور.
• به وعده از تاریخ رؤیت: پرداخت ظرف مدت مشخصی پس از رؤیت سند.
• موکول به تاریخی معین: تاریخ دقیق برای پرداخت وجه در نظر گرفته می‌شود.

۶. محل پرداخت وجه برات
محل پرداخت وجه حواله باید مشخص باشد. این محل می‌تواند محل اقامت شخص محال‌علیه (کسی که بدهی دارد) یا هر محل دیگری باشد که در سند ذکر شده است.

۷. نام دارنده حواله پرداخت
باید نام و مشخصات شخصی که وجه حواله به او پرداخت خواهد شد، ذکر شود.

• شخص معین: ذکر نام‌ونام‌خانوادگی دارنده حواله الزامی است.
• حواله‌کرد: دارنده حواله می‌تواند با ظهرنویسی آن را به شخص دیگری منتقل کند.

۸.شماره نسخه
در صورتی که سند پرداخت در نسخ متعدد صادر شود، باید شماره نسخه‌ها درج شود.

سند پرداخت شامل سه تاریخ مهم است: تاریخ صدور، تاریخ پذیرش توسط گیرنده و تاریخ سررسید پرداخت مبلغ حواله.

موعد پرداخت برات

برات‌ها بر‌اساس زمان‌بندی پرداخت و شیوه تعیین سررسید به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند که هر یک ویژگی‌ها و شرایط خاص خود را دارند:

این دسته‌بندی‌ها در تنظیم و استفاده از حواله نقش مهمی ایفا می‌کنند و به طرفین معامله امکان می‌دهند که طبق نیازهای خود، مناسب‌ترین را انتخاب کنند.

تفاوت برات با چک و سفته 

در این قسمت قصد داریم دربارهٔ تفاوت برات با سفته و چک صحبت کنیم. در ادامه همراه محاسبان باشید که با تفاوت این اسناد تجاری آشنا شوید. 

در ادامه ابتدا تفاوت حواله و سفته را توضیح می‌دهیم. 

در حواله سه نفر درگیر هستند، صادرکننده (محیل یا برات‌کش)، دریافت‌کننده (محال‌له) و پرداخت‌کننده (محال‌علیه) و در سفته تنها دو نفر وجود دارند، صادرکننده (متعهد) و دریافت‌کننده (متعهد‌له).

در حواله، برات‌گیر (محال‌له) باید پرداخت وجه را قبول کند و حواله را بپذیرد و در سفته، نیازی به تأیید شخص سوم برای پرداخت در سفته نیست. با امضای صادرکننده، سفته معتبر است و پرداخت باید انجام شود.

سند پرداخت معمولاً دارای شرایط خاصی برای مکان و زمان پرداخت است که باید در متن آن ذکر شود. در سفته، مکان پرداخت اهمیتی ندارد و فقط امضای صادرکننده کافی است.

حواله و چک چه تفاوتی دارند؟ در ادامه آن را یاد می‌گیریم. 

برای صدور حواله پرداخت نیازی به افتتاح حساب بانکی نیست و این ابزار می‌تواند در معاملات تجاری بدون نیاز به حساب بانکی استفاده شود. اما برای صدور و دریافت چک حتماً باید حساب بانکی داشته باشید و چک تنها از طرف بانک‌ها صادر می‌شود.

در حواله پرداخت، به دلیل ماهیت تجاری آن، امکان برگشت وجود ندارد و پرداخت باید در تاریخ مشخص انجام شود. اما چک، در صورت نداشتن موجودی کافی در حساب صادرکننده، چک برگشت خواهد خورد.

هر شخصی می‌تواند صادرکننده یا نقدکننده سند پرداخت باشد و نیاز به بانک ندارد. اما برای چک، تنها بانک‌ها مجاز به نقد کردن چک‌ها هستند.

این تفاوت‌ها نشان می‌دهند که برات، سفته و چک هر‌کدام کاربردها و ویژگی‌های خاص خود را دارند و در شرایط مختلف تجاری و مالی به کار می‌روند.

مزایا و معایب برات

برات چه مزایا یا معایبی دارد؟ در ادامه به مزایا و معایب آن اشاره می‌کنیم. 

مزایا عبارتند از: 

معایب عبارتند از: 

منظور از قبول و نکول برات چیست؟

قبول و نکول برات، مفاهیم مهمی در معاملات تجاری و حقوق مالی هستند

و آثار حقوقی مهمی بر روی روابط بین طرفین دارند.

قبول حواله به معنای پذیرفتن مسئولیت پرداخت وجه توسط برات‌گیر است. در این صورت، گیرنده موظف می‌شود مبلغ حواله را به صادرکننده پرداخت کند، حتی اگر به وی بدهکار نباشد. فرآیند قبول سند پرداخت به این صورت است:

در صورتی که برات‌گیر حواله را قبول کند، او مسئول پرداخت مبلغ آن به صادرکننده خواهد بود.

کلمه “نکول” به معنای عدم قبول آن توسط برات‌گیر است. به عبارت دیگر، زمانی که دریافت کننده از قبول برات و پرداخت وجه آن به صادرکننده خودداری می‌کند، به این عمل “نکول” می‌گویند. در این حالت، برات‌گیر اعتراض خود را با صدور اعتراض نامه نکولی اعلام می‌کند و به صادرکننده اطلاع می‌دهد که حواله را قبول نکرده است.

بعد از نکول، یک شخص دیگر (شخص ثالث) ممکن است سند پرداخت را قبول کرده و مسئولیت پرداخت وجه آن را بر‌عهده گیرد.

مسائل قبول و نکول برات در مبحث دوم از باب چهارم قانون تجارت (مواد ۲۲۸ تا ۲۴۰) به تفصیل توضیح داده شده‌اند.

بنابراین شخص متعهد پس از دریافت این سند شرایط پرداخت و مبلغ را بررسی می‌کند و در صورتی که مورد قبول وی باشد آن را امضاء می‌کند که به آن قبولی برات می‌گویند و برای ذی‌نفع ارسال می‌کند و چنانچه مبلغ سررسید مورد قبول متعهد حواله قرار نگیرد، عین حواله را برای صادر کننده عودت می‌دهد که به آن نکول برات گویند.

مالیات برات

در صورتی که مقررات مربوط به حق تمبر رعایت نشود، حواله باطل نمی‌شود، اما مشمول جریمه‌ای به میزان دو برابر مبلغ حق تمبر برای متخلف در نظر گرفته می‌شود.

ظهر نویسی یا پشت نویسی در برات

ظهرنویسی یا پشت‌نویسی به فرآیند انتقال سند از یک شخص به شخص دیگر گفته می‌شود. در این فرآیند، دارندهٔ سند آن را به شخص ثالثی واگذار می‌کند که در این حالت، شخص جدید که سند در نهایت در دست او قرار می‌گیرد، دارندهٔ نهایی سند شناخته می‌شود. تمام افرادی که پیش از دارنده نهایی سند را در دست داشتند و آن را امضا کرده‌اند، به‌عنوان ظهرنویس شناخته می‌شوند، به‌جز صادرکننده و برات‌گیر.

مطابق با ماده ۲۴۷ قانون تجارت، صدور حواله به‌صورت “وجه حامل” (بدون نام شخص خاص) ممنوع است و انتقال حواله تنها از طریق ظهرنویسی امکان دارد. این فرآیند به افراد اجازه می‌دهد که سند پرداخت را از شخصی به شخص دیگر منتقل کنند و در نهایت دارندهٔ نهایی، همهٔ حقوق و مطالبات موجود در سند را به‌عنوان طلبکار دریافت خواهد کرد.

جمع‌بندی

در نهایت، می‌توان گفت افراد با استفاده از اسناد تجاری چک، سفته و برات به تجارت می‌پردازند. سند تجاری چک در ابتدا برای پرداخت در زمان حال مورد استفاده قرار می‌گرفت و برای پرداخت آینده از حواله پرداخت استفاده می‌کردند. به‌ مرور زمان در کاربرد چک تغییراتی به وجود آمد و استفاده از آن در زمان آینده نیز مرسوم شد. به‌این‌ترتیب میزان استفاده از حواله کاهش پیدا کرده و امروزه افراد ترجیح می‌دهند در فعالیت‌های تجاری خود به‌جای این سند پرداخت از چک استفاده کنند.

سوالات متداول