بودجه چیست؟ انواع بودجه + مراحل تنظیم

آیا تا به حال احساس کرده‌اید که پولتان پیش از پایان ماه تمام می‌شود و نمی‌دانید کجا خرج شده است؟ یا برای خرید یک هدف بزرگ مثل سفر یا خانه، همیشه احساس کنید پس‌اندازتان کافی نیست؟ این مشکل ریشه‌ در مدیریت ناکافی درآمدها و هزینه‌ها دارد. داشتن یک برنامه مالی منظم و پیش‌بینی شده یا همان «بودجه»، می‌تواند شما را از این سردرگمی نجات دهد. در این مقاله از محاسبان، به شما خواهیم آموخت بودجه‌بندی چطور می‌تواند در زندگی شما تاثیر بگذارد و چطور بودجه‌بندی موثری ایجاد کنید.

بودجه چیست به زبان ساده

تعریف بودجه در حسابداری، به معنای برنامه‌ریزی و پیش‌بینی مجموعه درآمدها و هزینه‌ها در یک دورهٔ زمانی مشخص (ماهانه، فصلی یا سالانه) برای یک مجموعه، شرکت یا دولت است. با تدوین آن، یک سازمان می‌تواند دخل و خرج دورهٔ بعدی خود را پیش‌بینی کرده و برنامه‌ریزی و کنترل مالی مناسبی انجام دهد. این فرآیند به سازمان کمک می‌کند که بداند چه منابعی در اختیار دارد و چگونه باید آن‌ها را مدیریت و تخصیص دهد و از اتلاف منابع جلوگیری کند.

انواع بودجه 

در زمان تصویب و اجرای بودجه، لازم است انواع مختلف آن در نظر گرفته شود که متناسب با نوع کسب‌وکار و سطح فعالیت سازمان، اعتبار مناسب انتخاب شود. هدف از دسته‌بندی، تطبیق درست برنامه مالی با نیازها و فعالیت‌های شرکت است. 

1. بودجه جامع

برنامهٔ مالی کلی سازمان است که مجموعه‌ای از بودجه‌های عملیاتی، مالی و سرمایه‌ای را برای یک دورهٔ حسابداری مشخص، ادغام می‌کند. این برنامه شامل پیش‌بینی درآمدها، هزینه‌ها، جریان‌های نقدی و سرمایه‌گذاری‌ها می‌شود و به مدیران کمک می‌کند که تصویر کاملی از عملکرد مالی آینده داشته باشند.

۲. بودجه عملیاتی و مالی

بودجه عملیاتی و مالی، دو بخش مکمل هستند که عملیات روزمره و جنبه‌های مالی سازمان را پوشش می‌دهند. اعتبار عملیاتی شامل پیش‌بینی درآمدها و هزینه‌های مرتبط با تولید، فروش و عملیات جاری است؛ در حالی که اعتبار مالی بر برنامه‌ریزی برای دارایی‌ها، بدهی‌ها، جریان‌های نقدی و تأمین مالی تمرکز دارد.

۳. بودجه هزینه های سرمایه ای

بودجه هزینه‌های سرمایه‌ای، برنامه‌ای برای هزینه‌های بلندمدت مانند خرید تجهیزات، ماشین‌آلات یا پروژه‌های زیرساختی است. این اعتبار بر سرمایه‌گذاری‌هایی تمرکز دارد که برای رشد و توسعه سازمان ضروری هستند و معمولاً شامل ارزیابی بازگشت سرمایه و تأ‌مین منابع مالی می‌شود.

۴. بودجه ثابت

بودجه ثابت، برنامه مالی است که بر‌اساس سطح فعالیت پیش‌بینی‌ شده ثابت می‌ماند و با تغییرات واقعی در حجم تولید یا فروش تنظیم نمی‌شود. این نوع بودجه برای مقایسه عملکرد واقعی با برنامه اولیه مفید است، اما در محیط‌های پویا انعطاف‌پذیری کمتری دارد. 

۵. بودجه نقدی

بودجه نقدی، پیش‌بینی جریان‌های ورودی و خروجی نقد برای یک دوره مشخص است. این بودجه به سازمان کمک می‌کند که نقدینگی کافی برای پوشش هزینه‌های جاری، پرداخت بدهی‌ها و سرمایه‌گذاری‌ها را حفظ کند و از کمبود نقدی جلوگیری کند.

۶. بودجه رولینگ، پیوسته

در برنامه‌ریزی پیوسته، تنظیم و بازنگری برنامه‌ها بر‌اساس اطلاعات و داده‌های هر فصل انجام می‌شود که بتواند اطلاعات دقیق و منسجمی را نمایش دهد. این فرآیند به صورت پیوسته ادامه دارد که در صورت بروز خطا یا تغییر شرایط، اصلاحات انجام شود.

۷. بودجه انعطاف پذیر

بودجه انعطاف پذیر بیشترین کاربرد را در میان شرکت‌ها دارد. این نوع برنامه‌ریزی بر پایهٔ تغییرات محیط کسب‌وکار شکل می‌گیرد و به دلیل ماهیت متغیر شرایط اقتصادی، غیرقابل پیش‌بینی است. در این رویکرد، سازمان با تدوین چند سناریوی مالی مختلف، تلاش می‌کند که آینده را با دقت بیشتری پیش‌بینی و منابع خود را مدیریت کند. زمانی که ثبات شرایط اقتصادی یا عملیاتی وجود نداشته باشد، شرکت معمولاً سناریوهای زیر را در برنامه مالی خود لحاظ می‌کند:

• بهینه: بر‌اساس بهترین پیش‌بینی ممکن از عملکرد شرکت
• محافظه‌ کارانه: با فرض وقوع چالش‌ها یا کاهش درآمد
• بدبینانه: در نظر گرفتن نامطلوب‌ترین شرایط احتمالی
• افزایشی: مبتنی بر رشد تدریجی و تغییرات مرحله‌ای در هزینه‌ها و درآمدها

اصول بودجه

اصول بودجه به مجموعه قواعد و مبانی گفته می‌شود که برای تهیه، تصویب و اجرای برنامه‌های مالی سازمان‌ها و دولت‌ها باید رعایت شوند که تخصیص منابع به‌صورت منظم و مؤثر باشد. مهم‌ترین اصول آن عبارت‌ است از:

• اصل سالانه بودن: طرح مالی باید برای یک دورهٔ زمانی مشخص، معمولاً یک سال، تنظیم و اجرا شود.
• اصل وحدت یا جامعیت: تمامی درآمدها و هزینه‌ها باید در یک سند واحد منعکس شده که تصویری جامع از وضعیت مالی ارائه شود.
• اصل شاملیت یا تفصیل: طرح مالی باید تمامی جزئیات درآمدها و هزینه‌ها را به‌طور مشخص نشان دهد که منابع و مصارف به درستی مدیریت شوند.
• اصل کا‌ملیت یا بودجه ناویژه: هر هزینه‌ای باید برای هدف مشخص و از پیش تعیین‌ شده در بودجه لحاظ شود و هیچ هزینه‌ای خارج از آن انجام نگیرد.
• اصل تخصیص و انعطاف‌پذیری: منابع باید به اهداف مشخص اختصاص یابند، اما توانایی تغییر و سازگاری با شرایط غیر منتظره را هم داشته باشد.
• اصل تعادل: مجموع درآمدها و هزینه‌ها باید به گونه‌ای برنامه‌ریزی شود که طرح مالی متعادل بوده و از کسری یا مازاد شدید جلوگیری شود.

جدول بودجه چیست؟

جدول بودجه یکی از معیارهای پایه در مدیریت مالی و مالیاتی است که اطلاعات مالی یک سازمان، شرکت یا نهاد دولتی را به‌صورت منظم و ساختاریافته نمایش می‌دهد. این جدول معمولاً شامل داده‌هایی مانند درآمدها، هزینه‌ها، اعتبارات و مخارج در یک دوره زمانی مشخص است و کمک می‌کند وضعیت مالی به‌صورت صحیح ارائه شود. با استفاده از این جدول می‌توان اطلاعات مالی مختلفی را دسته‌بندی و مقایسه کرد؛ از جمله:

• درآمدها: مانند فروش محصولات، سرمایه‌گذاری‌ها یا دریافت وام‌ها
• هزینه‌ها: شامل مخارج عملیاتی، سرمایه‌گذاری‌های جدید، حقوق و مزایا و سایر پرداخت‌ها

تفریغ بودجه چیست؟

تفریغ بودجه در اقتصاد به معنای بررسی و ارزیابی نهایی اجرای برنامه‌های مالی دولت و مقایسه هزینه‌های واقعی دستگاه‌های اجرایی با اعتبارات مصوب است. مسئولیت تهیهٔ گزارش تفریغ مالی بر عهدهٔ دیوان محاسبات کشور قرار دارد و این نهاد هر سال گزارشی جامع، تهیه و منتشر می‌کند.

این گزارش شامل بررسی اسناد و حساب‌های مالی سازمان‌های دولتی و ارزیابی میزان و نحوهٔ هزینه‌کرد آن‌ها در پروژه‌ها و فعالیت‌هاست که میزان تطابق با برنامه مالی مصوب مشخص شود. بر‌اساس اصل ۵۵ قانون اساسی، دیوان محاسبات گزارش تفریغ مالی را به مجلس شورای اسلامی ارائه کرده و در اختیار عموم قرار می‌دهد.

متمم بودجه چیست؟

متمم بودجه به تغییرات یا اصلاحاتی گفته می‌شود که پس از تصویب بودجه اصلی به آن اضافه می‌شود و نیازها یا هزینه‌های پیش‌بینی‌ نشده را پوشش می‌دهد. این کار امکان تأ‌مین منابع جدید بدون بازنگری کامل برنامهٔ مالی را فراهم کرده و انعطاف‌پذیری مالی سازمان یا دولت را افزایش می‌دهد.

کسری بودجه و انواع آن

کسری بودجه یکی از چالش‌های مهم مدیریت مالی است و زمانی رخ می‌دهد که هزینه‌های دولت از درآمدهای آن بیشتر باشد. انواع کسری بودجه و اینکه چه زمانی ایجاد می‌شوند به شرح زیر است: 

• کسری اولیه (Primary deficit): زمانی که هزینه‌های جاری دولت از درآمدها بیشتر باشد و بازپرداخت بدهی‌های قبلی در بودجه لحاظ نشده باشد.
• کسری حساب جاری (Current account deficit): تراز تجاری کشور و جریان‌های مالی خارجی با هم همخوانی نداشته باشند و هزینه‌های خارجی از درآمدهای آن بیشتر شود.
• کسری مالی (Deficit financing): برای جبران کسری، دولت از منابعی مانند بدهی یا وام استفاده کند.
• کسری درآمد (Revenue deficit): درآمد واقعی دولت کمتر از پیش‌بینی‌های برنامه مالی باشد، معمولاً به دلیل کاهش درآمد یا ضعف در جمع‌آوری مالیات.
• کسری ساختاری (Structural deficit): زمانی ایجاد می‌شود که حتی با افزایش بهره‌وری و تلاش برای افزایش درآمد، مخارج عمومی همچنان بیشتر از درآمدها باشد.
• کسری دوگانه یا دوقلو (Twin deficits): کسری مالی و کسری حساب جاری هم‌زمان در اقتصاد وجود داشته باشد.

بودجه بندی چیست؟

بودجه‌بندی فرآیند برنامه‌ریزی و تخصیص منابع مالی محدود در یک بازهٔ زمانی مشخص است و به پیش‌بینی و کنترل هزینه‌های پروژه از ابتدا تا انتها کمک می‌کند. این فرآیند شامل شناسایی هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم و تخصیص بهینه منابع برای حفظ کنترل مالی است.

جمع‌بندی

بودجه به عنوان معیاری ساده و ارزشمند برای هر فرد، خانواده یا کسب‌وکار است تا درآمد و هزینه‌های آینده را پیش‌بینی و مدیریت کند. این معیار نه تنها به شما کمک می‌کند تا از هدر رفت پول جلوگیری کنید، بلکه مشکلات مالی احتمالی را زودتر شناسایی و برطرف می‌کند؛ دقیقاً مثل چراغ راهنمایی که جلوی تصادف‌های مالی را می‌گیرد. آیا بودجه‌بندی به شما کمک کرده که برای ارتقای شرکت خود برنامه‌ریزی کنید؟ نظرات و تجربیات خود را در کامنت‌ با ما به اشتراک بگذارید.

سوالات متداول