فرار مالیاتی چیست؟ انواع و مجازات آن

کشوری را تصور کنید که عده‌ای از شهروندان آن از پرداخت سهم خود برای مالیات که هزینه‌های عمومی را تامین می‌کند، طفره می‌روند و بار مالیات را بر دوش دیگران می‌اندازند. اینجا همان جایی است که مفهوم فرار از مالیات مطرح می‌شود. دور زدن مالیات نه تنها منابع مالی دولت را کاهش می‌دهد، بلکه سبب بی‌عدالتی اقتصادی می‌شود و چرخه توسعه اقتصاد را کُند می‌کند. در این مقاله از محاسبان به صورت دقیق بررسی می‌کنیم که فرار مالیاتی چیست، چه مجازاتی دارد و گزارش آن چگونه است.

فرار از مالیات چیست؟

فرار مالیاتی به هرگونه اقدام غیرقانونی گفته می‌شود که توسط اشخاص حقیقی و حقوقی به صورت آگاهانه و عمدی با هدف عدم پرداخت یا کاهش غیر قانونی مالیات انجام شود. به بیان دیگر، هر زمانی که مودیان مشمول مالیات با انجام فعالیت‌ها یا ارائه اطلاعات خلاف واقع از پرداخت مالیات قانونی خود سر باز بزنند، این عمل به عنوان دور زدن مالیات شناخته می‌شود.

انواع فرار مالیاتی

فرار مالیاتی را به شیوه‌های مختلفی با هدف دور زدن مالیات انجام می‌دهند. به همین دلیل، قانون‌گذار در مواد مختلف قانون مالیات‌های مستقیم به‌ویژه ماده ۲۷۴، مصادیق آن را مشخص کرده است. 

• پنهان‌ کردن فعالیت اقتصادی یا کتمان درآمد واقعی
• استناد به اسناد و مدارک غیرواقعی
• ممانعت از دسترسی مأموران مالیاتی به اطلاعات مالی و اقتصادی خود و دیگران
• عدم انجام تکالیف قانونی در مواعد مقرر
• عدم ایفای وظایف مرتبط با کسر و وصول مالیات دیگران
• معاملات صوری یا استفاده از هویت دیگران
•  استفاده از کارت بازرگانی دیگران
• خودداری از تسلیم اظهارنامه مالیاتی برای سه سال متوالی
• استفاده از کد اقتصادی جعلی یا فاکتورهای صوری
• اظهار فعالیت‌ها به‌صورت معاف از مالیات

مجازات فرار مالیاتی 

ماده ۲۷۴ قانون مالیاتهای مستقیم، مواردی را به عنوان جرم مالیاتی معرفی کرده و مرتکب یا مرتکبان حسب مورد به مجازات‌های درجه شش محکوم می‌شوند. این مجازات برای اشخاص حقیقی و حقوقی متفاوت است.

اشخاص حقیقی:

• حبس تعزیری از ۶ ماه تا ۲ سال.
• جریمه نقدی بین ۲ تا ۸ میلیون تومان.
• شلاق از ۳۱ تا ۷۴ ضربه.
• محرومیت از حقوق اجتماعی تا ۵ سال.
• انتشار حکم قطعی در رسانه‌ها.

اشخاص حقوقی:

• ممنوعیت از یک یا چند فعالیت شغلی به مدت ۶ ماه تا ۲ سال.
• ممنوعیت از صدور اسناد تجاری (مانند چک و سفته) تا ۲ سال.

علاوه بر این، متخلفان موظف به پرداخت اصل مالیات معوقه و جریمه‌های قانونی هستند. جریمۀ دور زدن مالیات ممکن است شامل جریمه ۲۰ درصدی مالیات پرداخت‌نشده باشد، به‌ویژه برای افرادی که موظف به کسر و ایصال مالیات دیگران هستند. شدت جرم دور زدن مالیات به میزان تخلف و تأثیر آن بر درآمدهای دولتی بستگی دارد.

مستند قانونی جرم فرار مالیاتی

از مهم‌ترین مقرراتی که به جرم‌انگاری این حوزه پرداخته است، می‌توان به ماده‌های ۱۹۹، ۲۰۰ و ۲۷۴ قانون مالیات‌های مستقیم اشاره کرد:

• ماده ۱۹۹: هر شخص حقیقی یا حقوقی که به ‌موجب مقررات این قانون مکلف به کسر و ایصال مالیات مودیان دیگر است، در صورت تخلف از انجام وظایف مقرره علاوه بر مسئولیت تضامنی که با مودی در پرداخت مالیات خواهد داشت، مشمول جریمه‌ای معادل ده ‌درصد (۱۰٪) مالیات پرداخت نشده در موعد مقرر و دو­ و نیم­‌درصد (۲.۵٪) مالیات به ازای هر ماه نسبت به مدت تأ‌خیر از سررسید پرداخت، خواهد بود. چنانچه مالیات توسط دریافت‌کننده وجوه پرداخت شود، در این ­صورت جریمه دو و نیم ‌درصد (۲.۵٪) موضوع این ماده تا تاریخ پرداخت مالیات توسط مودی مزبور از مکلفین به کسر و ایصال مالیات، مطالبه و وصول خواهد شد.
• ماده ۲۰۰: در هر مورد که به موجب مقررات این قانون تکلیف یا وظیفه‌ای برای دفاتر اسناد رسمی تعیین شده است، در صورت تخلف علاوه بر‌ مسئولیت تضامنی سردفتر با مودی در پرداخت مالیات یا مالیات‌های متعلق مربوط، مشمول جریمه‌ای معادل بیست ­درصد (۲۰٪) آن نیز خواهد بود و در مورد تکرار‌ به «مجازات حبس تعزیری درجه شش» نیز با رعایت مقررات مربوط محکوم خواهد شد.
  ماده ۲۷۴: این ماده به‌طور صریح، جرم فرار مالیاتی را تعریف کرده و اقداماتی همچون تنظیم اسناد و مدارک غیرواقعی، کتمان درآمد یا ممانعت از دسترسی مأ‌موران مالیاتی به اطلاعات را از مصادیق آن دانسته است. براساس این ماده، مرتکبان مشمول پیگرد قضایی شده و با ضمانت اجراهای کیفری و مالی روبه‌رو خواهند شد.

این ماده‌های قانونی، مبنای حقوقی و ابزار اجرایی مهمی برای جلوگیری از دور زدن قوانین مالیاتی و تضمین وصول عادلانه مالیات در کشور به شمار می‌آیند.

جرم حسابدار در فرار از مالیات

حسابداران و حسابرسان به دلیل نقش حیاتی‌شان در تهیه و تنظیم اسناد و گزارش‌های مالی در صورت مشارکت یا چشم‌پوشی نسبت به وقوع جرم دور زدن مالیات، مسئولیت قانونی خواهند داشت. مطابق با ماده ۲۷۶ قانون مالیات‌های مستقیم، هرگاه حسابدار، حسابرس یا کارکنان مؤ‌سسات مالی از وقوع دور زدن مالیات مطلع باشند و آن را گزارش ندهند یا به طور مستقیم در دستکاری اسناد مالی دخالت کنند، به حداقل مجازات مباشر جرم محکوم خواهند شد. مجازات‌ها شامل موارد زیر است:

• ۶ ماه حبس
• جزای نقدی معادل ۲۰٬۰۰۰٬۰۰۰ ریال
• ۳۱  ضربه شلاق
• ۶ ماه محرومیت از حقوق اجتماعی
• انتشار حکم قطعی در رسانه‌ها

گزارش فرار از مالیات

با افزایش موارد تخلف، سازمان امور مالیاتی کشور زیر ساخت‌های مناسبی را فراهم کرده است که شهروندان بتوانند تخلفات مالیاتی را به آسانی گزارش کنند. یکی از روش‌های اصلی گزارش تخلفات، تماس با شماره گویای ۱۵۲۶ سازمان امور مالیاتی است. در صورتی که فرد از تخلف مالیاتی یک شخص یا مجموعه مطلع شود، می‌تواند با این شماره تلفن تماس گرفته و اطلاعات مربوط به متخلف را اعلام کند. 

پس از پایان تماس، گزارش شما در صف رسیدگی قرار می‌گیرد و بازرسان سازمان امور مالیاتی در کوتاه‌ترین زمان ممکن برای بررسی صحت گزارش به محل اعلام شده مراجعه می‌کنند. در صورت تأیید تخلف، پیگیری‌های قانونی مطابق با ماده ۱۸۱ قانون مالیات‌های مستقیم انجام خواهد شد. 

علاوه بر تماس تلفنی، افراد می‌توانند به صورت آنلاین نیز تخلفات مالیاتی را گزارش کنند. برای این منظور، کافی است به سایت رسمی سازمان امور مالیاتی به نشانی intamedia.ir مراجعه کرده و از طریق صفحه مربوط به گزارش تخلف، اطلاعات لازم را ثبت کنند. پس از ثبت گزارش، یک کد رهگیری اختصاصی از طریق پیامک برای گزارش دهنده ارسال می‌شود که امکان پیگیری وضعیت گزارش وجود داشته باشد. 

این سامانه امکان ثبت انواع جرائم مالیاتی را فراهم کرده و به شهروندان کمک می‌کند که نقش مؤثری در مقابله با اقدامات غیر قانونی و دور زدن مالیات داشته باشند. 

متن گزارش فرار مالیاتی

این گزارش باید شامل موارد زیر باشد:

1. مشخصات کامل مودی متخلف: نام و نام‌خانودگی، کد ملی یا شماره اقتصادی به منظور شناسایی دقیق فرد یا شرکت متخلف.
2. شرح دقیق تخلف: توضیح دقیق و واضح از نوع تخلف صورت گرفته مانند کتمان درآمد یا ارائه اسناد جعلی.  
3. مستندات: ارائه شواهد از جمله فاکتورها، رسیدها، تراکنش‌های مشکوک یا هرگونه مدرک معتبر که صحت گزارش را تأیید کند.
4. تاریخ و محل وقوع تخلف: تاریخ دقیق یا بازه زمانی و محل جغرافیایی مربوط به تخلف مالیاتی جهت آسان کردن بررسی‌های قانونی.

نحوهٔ گزارش‌های فرار از مالیات به‌گونه‌ای طراحی شده که هویت گزارش‌دهنده کاملاً محرمانه باقی بماند و امکان پیگیری قانونی تخلف بدون نیاز به دخالت مستقیم فرد فراهم شود که گزارش دهنده در امنیت کامل باشد.

فرار مالیاتی در ایران

فرار‌ مالیاتی در ایران یکی از معضلات اصلی نظام اقتصادی محسوب می‌شود. براساس گزارش‌های مختلف، حجم فرارهای مالیاتی سالانه در ایران بین ۱۲۰ تا ۱۳۰ هزار میلیارد تومان تخمین زده می‌شود؛ رقمی که نشان دهندهٔ تأثیر عمیق و منفی این پدیده بر منابع بودجه‌ای دولت و کاهش کیفیت خدمات عمومی است.

از مهم‌ترین علل دور زدن مالیات در ایران می‌توان به پیچیدگی و ابهام قوانین مالیاتی، فقدان شفافیت در فرآیندهای مالی و ضعف فرهنگ مالیاتی در بین اقشار مختلف جامعه اشاره کرد. برای نمونه، عدم شناسایی خانه‌های خالی مشمول مالیات و همچنین استفاده غیر قانونی از کارت‌های بازرگانی دیگران از جمله مصادیق رایج این جرم در ایران به شمار می‌رود.

فرار مالیاتی بانک ها

فرار مالیاتی در نظام بانکی یکی از پیچیده‌ترین اشکال این جرم است که معمولاً از طریق دستکاری تراکنش‌ها، ثبت غیرواقعی درآمدها یا ارائه گزارش‌های مالی نادرست انجام می‌شود. بانک‌ها و مؤسسات مالی به دلیل حجم بالای تراکنش‌های مالی و فعالیت‌های گسترده خود، گاهی با سوءاستفاده از خلأهای قانونی یا ارائه گزارش‌های نادرست، از پرداخت مالیات فرار می‌کنند. این موضوع علاوه بر کاهش درآمدهای مالیاتی دولت به تضعیف اعتماد عمومی نسبت به نظام بانکی منجر می‌شود.

سازمان امور مالیاتی با راه‌اندازی سامانه‌های نظارتی پیشرفته و بررسی دقیق تراکنش‌های بانکی، گام‌های موثری در جهت مقابله با این پدیده برداشته است. بر‌اساس مقررات جاری، بانک‌ها موظفند در صورت پرداخت سود سپرده بالاتر از نرخ مصوب، مالیات مربوطه را به سازمان امور مالیاتی پرداخت کنند. اگرچه این اقدام می‌تواند به جذب مشتریان و افزایش سود سپرده‌گذاری منجر شود، اما در صورت تخلف و عدم پرداخت مالیات مقرر، بانک متخلف به عنوان مرتکب جرم دور زدن مالیات شناخته شده و با آن مطابق با قانون برخورد خواهد شد.

تفاوت فرار مالیاتی و اجتناب مالیاتی

تفاوت اصلی این 2 مورد در نحوه‌ رفتار مودیان مالیاتی خلاصه می‌شود. 

• فرار مالیاتی عملی کاملاً غیرقانونی و مجرمانه محسوب می‌شود که شامل اقداماتی مانند کتمان درآمد، جعل یا مخدوش‌کردن اسناد و ارائه اطلاعات نادرست به سازمان مالیاتی می‌شود.
• اجتناب مالیاتی به معنای استفاده از خلأها و ابهامات قانونی برای کاهش مبلغ مالیات است، بدون آنکه قانون به‌طور مستقیم نقض شود.

جمع‌بندی

فرار مالیاتی یکی از معضلات بزرگ و جدی دولت‌ها است که سالانه هزاران میلیارد تومان از درآمدهای مالیاتی کشور را کاهش می‌دهد و کسری بودجه قابل توجهی را رقم می‌زند. این مسئله، پیامدهای اقتصادی و اجتماعی گسترده‌ای به همراه دارد و باعث ایجاد آسیب‌های عمیق در ساختار اقتصادی کشور می‌شود. افزایش فرارهای مالیاتی منجر به بی‌انگیزگی سرمایه‌گذاران و افزایش شکاف طبقاتی در جامعه می‌شود. با این حال برای جلوگیری از فرارهای مالیاتی، جرایمی برای مودیان متخلف در نظر گرفته‌ شده است.  

سوالات متداول