کسری بودجه چیست و نحوه محاسبه آن

کسری بودجه به این معنی است که دولت‌ها نمی‌توانند هزینه‌های خود را از طریق درآمدهای موجود تأمین کنند. در این مقاله از محاسبان، علل کسری بودجه، نحوهٔ محاسبه آن، راه‌های تأمین آن و تأ‌ثیرات مختلف این پدیده بر اقتصاد را بررسی می‌کنیم.

تعریف کسری بودجه

کسری بودجه وضعیتی است که هزینه‌های یک دولت یا نهاد از درآمدهای آن بیشتر باشد. این به این معناست که دولت یا نهاد مورد نظر در یک دوره زمانی خاص نتواند تمام مخارج خود را از منابع درآمدی خود تأمین کند و برای پوشش آن به منابع خارجی مانند استقراض داخلی یا خارجی نیاز دارد.

کسری بودجه ممکن است به‌طور موقت و با اهداف خاصی مانند تحریک رشد اقتصادی، کاهش بیکاری یا اجرای پروژه‌های زیرساختی پذیرفته شود. در چنین شرایطی، دولت‌ها ممکن است عمداً هزینه‌ها را بیشتر از درآمدها در نظر بگیرند که با این روش وضعیت اقتصادی را بهبود بخشند. با این حال، ادامه‌دار شدن این شرایط به صورت پایدار و بلندمدت می‌تواند به مشکلات جدی اقتصادی منجر شود، از جمله افزایش بدهی‌های دولتی، فشار بر ارزش پول و رشد تورم.

دلایل کسری بودجه

کسری بودجه می‌تواند به دلایل مختلفی رخ دهد که در ادامه به مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنیم:

1. کاهش درآمدهای مالیاتی به دلایل مختلفی مانند رکود اقتصادی، کاهش نرخ مالیات، یا فرار مالیاتی.
2. افزایش هزینه‌های دولت در بخش‌های مختلف، به ویژه در زمینه‌هایی مثل پروژه‌های عمرانی، پرداخت یارانه‌ها، افزایش دستمزدها، یا هزینه‌های نظامی.
3. کشورهای وابسته به صادرات نفت، زمانی که قیمت جهانی نفت کاهش یابد یا به دلیل تحریم‌ها یا کاهش تولید درآمدهای نفتی آن‌ها کاهش یابد، با این شرایط روبه‌رو می‌شوند.
4. بحران‌ها مانند رکود اقتصادی، تورم بالا، یا بحران‌های سیاسی و اجتماعی مانند جنگ‌ها یا ناآرامی‌ها، می‌توانند به سرعت هزینه‌ها را افزایش دهند و در عین حال درآمدهای دولت را کاهش دهند، که این امر باعث عدم تعادل در بودجه می‌شود.
5. عدم مدیریت صحیح منابع و هزینه‌ها از جمله مشکلاتی که ممکن است پیش بیاید. تخصیص نادرست منابع، برنامه‌ریزی نادرست، یا نبود شفافیت مالی است که باعث می‌شود منابع موجود به‌درستی مصرف نشوند.
6. در بعضی موارد، دولت‌ها به‌طور عمدی هزینه‌ها را بیشتر از درآمدها در نظر می‌گیرند. این می‌تواند به دلیل سیاست‌هایی باشد که با هدف تحریک رشد اقتصادی یا تقویت زیرساخت‌ها و خدمات اجتماعی اعمال می‌شود. این نوع سیاست‌ها ممکن است منجر به عدم توازن در بودجه شود، اما در نهایت به رشد و توسعه بلندمدت کشور کمک کنند.

نحوه محاسبه کسری بودجه

برای محاسبه کسری بودجه، ابتدا باید تفاوت بین درآمدها و مخارج دولت را اندازه‌گیری کنیم. فرمول کلی آن به این صورت است:

کسری بودجه = مجموع درآمدهای دولت – مجموع هزینه‌های دولت

در این محاسبه، درآمدهای دولت شامل تمامی منابع مالی است که دولت از طریق مالیات‌ها (مالیات شخصی و شرکتی، مالیات بر ارزش افزوده و غیره)، درآمدهای حاصل از فروش منابع طبیعی (مانند نفت و گاز)، فروش کالاها و خدمات، درآمدهای ناشی از انحصار‌ها و بهره دریافتی از وام‌ها به‌دست می‌آورد. از سوی دیگر، هزینه‌های دولت شامل همهٔ پرداخت‌های انجام‌شده توسط دولت است که می‌تواند شامل هزینه‌های جاری (مثل دستمزدها، یارانه‌ها و خدمات عمومی)، پروژه‌های عمرانی، هزینه‌های نظامی، پرداخت‌های مرتبط با بدهی‌ها و غیره باشد. برای محاسبه دقیق‌تر کسری بودجه، در نظر گرفتن سه ترازنامه مهم هم ضروری است:

1. تراز عملیاتی: این تراز شامل درآمدهای دولت از مالیات، فروش کالاها، بهره دریافتی و درآمدهای ناشی از انحصار‌ها و مالکیت‌های دولتی است. در مقابل، هزینه‌های جاری یا اعتبارات هزینه‌ای قرار دارند که شامل مخارج دولت برای امور روزمره است. تفاوت بین این درآمدها و هزینه‌ها همان تراز عملیاتی را نشان می‌دهد.
2. تراز دارایی‌های سرمایه‌ای: این تراز نشان‌دهندهٔ تغییرات در دارایی‌های بلندمدت دولت است که ممکن است شامل سرمایه‌گذاری‌ها در پروژه‌های زیرساختی باشد.
3. تراز دارایی‌های مالی: این تراز مربوط به تغییرات در بدهی‌های دولت و منابع مالی آن است.

راه‌های تامین کسری بودجه

برای تأمین کسری بودجه، دولت‌ها از چندین روش استفاده می‌کنند که هرکدام پیامدهای خاص خود را دارند:

1. استقراض از بانک مرکزی: استقراض ازبانک مرکزی یعنی چاپ پول جدید توسط بانک مرکزی که در کوتاه مدت اثرگذاری دارد. اما این اقدام به دلیل افزایش نقدینگی، موجب تورم و کاهش ارزش پول ملی می‌شود. به همین دلیل، این روش تنها به‌طور موقت مؤثر است و در بلندمدت مشکلات اقتصادی به همراه دارد.
2. انتشار اوراق بهادار: دولت می‌تواند با فروش اوراق قرضه یا اوراق مشارکت، از مردم برای تأ‌مین بودجه پول جمع‌آوری کند. این روش باعث افزایش تقاضای اعتبار و بالا رفتن نرخ سود در بازار پول می‌شود. با این حال، ممکن است به کاهش سرمایه‌گذاری بخش خصوصی منجر شود و نیاز به بازپرداخت بهره‌ها در آینده هم وجود داشته باشد.
3. استقراض از خارج از کشور: برای کشورهایی که تحریم نیستند، استقراض از منابع خارجی می‌تواند راهی برای تأمین بودجه باشد. این روش اما ممکن است با خطر افزایش بدهی خارجی و از دست دادن استقلال اقتصادی همراه باشد.
4. فروش دارایی‌های دولتی: یکی دیگر از روش‌ها، فروش دارایی‌های دولتی مانند سهام شرکت‌ها یا املاک است. این کار می‌تواند منابع مالی لازم را برای رفع کمبود بودجه تأ‌مین کند و در عین حال تأثیرات منفی مانند تورم و کاهش سرمایه‌گذاری را کاهش دهد.

کسری بودجه و تورم

کسری بودجه و تورم رابطه پیچیده‌ای دارند که بسته به شرایط اقتصادی هر کشور متفاوت است. در حالی که برخی کشورها مانند فنلاند، فرانسه و انگلستان با وجود کسری بودجه بالا، تورم پایین‌تری دارند، کشورهای دیگری همچون ایران و ترکیه با کسری بودجه، دچار تورم‌های بالا شده‌اند.

تأ‌ثیر کسری بودجه

کسری بودجه می‌تواند تأ‌ثیرات مختلفی بر رشد اقتصادی و زندگی مردم داشته باشد، که بسته به نحوهٔ مدیریت و شرایط اقتصادی، این تأثیرات مثبت یا منفی خواهند بود. در ادامه، برخی از مهم‌ترین این تأثیرات را بررسی می‌کنیم:

1. تأثیر بر رشد اقتصادی 

این شرایط می‌تواند به تحریک تقاضای کل کمک کند. به عنوان مثال، در دوران رکود بزرگ ۲۰۰۸، ایالات متحده با کاهش مالیات‌ها و افزایش مخارج دولت تلاش کرد که رشد اقتصادی را تحریک کند.

2. تأثیر بر زیرساخت‌ها و تولید

اگر کسری بودجه به سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها اختصاص یابد، می‌تواند باعث افزایش تولید و بهره‌وری شود. به عنوان مثال، سرمایه‌گذاری در پروژه‌های بزرگ می‌تواند تولید کالاها و خدمات را افزایش دهد.

3. تأ‌ثیر بر نرخ بهره

دولت‌هایی در شرایط کمبود بودجه، برای تأ‌مین منابع مالی خود به استقراض از بازارها می‌پردازند. این باعث افزایش نرخ بهره و افزایش هزینه‌های استقراض می‌شود.

4. تأثیر بر خدمات عمومی

دولت‌ها برای کنترل وضعیت ممکن است هزینه‌های خدمات عمومی مانند بهداشت، آموزش و زیرساخت‌ها را کاهش دهند که این کاهش هزینه، سبب کاهش کیفیت این خدمات می‌شود و نارضایتی عمومی را در پی دارد. 

5. تأثیر بر مالیات‌ها

کسری بودجه و بدهی‌های انباشته ممکن است به افزایش مالیات‌ها در آینده منجر شود که می‌تواند بر درآمد مردم و توان مالی آن‌ها تأثیر بگذارد.

کسری بودجه خوب است یا بد؟

کسری بودجه لزوماً بد نیست و در شرایط خاص می‌تواند حتی مفید باشد. دولت‌ها و کسب‌وکارها ممکن است عمداً کسری بودجه ایجاد کنند که فرصت‌های اقتصادی آینده را حداکثر کنند. برای مثال، کسب‌وکارها ممکن است برای حفظ نیروی کار در دوران رکود یا تعطیلات، با کسری بودجه مواجه شوند که در زمان‌های شلوغ‌تر نیروی کار کافی داشته باشند.  همچنین، دولت‌ها در دوران رکود اقتصادی، ممکن است هزینه‌های زیرساختی مانند تأمین شغل و درآمد را افزایش دهند و در عین حال درآمدهای مالیاتی خود را کاهش دهند که قدرت خرید مردم را افزایش دهند و به تحریک اقتصاد کمک کنند.

جمع‌بندی

در شرایط خاص، مانند دوران رکود اقتصادی، کسری بودجه می‌تواند به بهبود وضعیت اقتصادی کمک کند، اما اگر به‌طور مداوم و بدون مدیریت صحیح ادامه یابد، می‌تواند به مشکلات جدی اقتصادی منجر شود. به‌طور کلی، نحوهٔ تأمین کسری بودجه، روش‌های مدیریت آن و میزان تداوم کسری، از عوامل کلیدی هستند و تعیین می‌کنند که این پدیده تأثیر مثبت یا منفی بر اقتصاد خواهد داشت.

سوالات متداول