روش علی الراس چیست؟ و چه کاربردی دارد؟

دانستن قانون‌های مالیاتی برای شرکت‌ها امری ضروری است و این نکته در تمام دنیا پذیرفته شده است. نداشتن آگاهی از قوانین مالیاتی می‌تواند برای همه شرکت‌ها، کارگاه‌ها، کارخانه‌های تولیدی و هر نوع کسب‌وکار دیگری زیان‌آور باشد. یکی از مهم‌ترین نکته‌ها در قوانین مالیاتی که هر شرکتی باید از آن آگاه باشد، پر کردن فرم‌های اظهارنامه در زمان مشخص خود و ارائه آن‌ها به سازمان امور مالیاتی است.

فهرست مطالب

با این حال، در بسیاری از موارد مودیان به دلایل مختلف، از جمله عدم نگهداری صحیح اسناد مالی یا تلاش برای فرار مالیاتی، قادر به ارائه مستندات دقیق و کافی برای گزارش درآمدهای خود نیستند. در چنین شرایطی، سازمان‌های مالیاتی از روش‌های جایگزین برای تخمین درآمد و تعیین مالیات استفاده می‌کنند. یکی از این روش‌ها، روش علی‌الرأس است که به منظور تعیین مالیات بر اساس برآورد و تخمین توسط کارشناسان مالیاتی به کار می‌رود. در این مقاله از سری مقالات آموزش مالیات به بررسی دلایل علی الراس شدن محاسبه مالیات و مزایا و معایب روش علی الراس را بیان می‌کنیم.

علی الراس چیست؟

روش علی‌الراس یکی از روش‌های محاسبه مالیات است که در شرایطی به کار می‌رود که مودیان قادر به ارائه مدارک مالی دقیق برای تعیین درآمد خود نباشند یا اسناد ارائه شده از سوی آنان مورد قبول سازمان مالیاتی قرار نگیرد. در این روش، کارشناسان مالیاتی با توجه به اطلاعات موجود، شواهد محلی، میزان فعالیت اقتصادی و شرایط مشابه در مشاغل مرتبط، درآمد و مالیات مودی را به‌صورت تخمینی تعیین می‌کنند.

معنی علی الراس

در لغت‌نامه دهخدا، اصطلاح “علی‌الراس” به معنای “از روی میل و اراده” یا “با رضایت کامل” آمده است. این معنا به نوعی بیانگر پذیرش یا انجام کاری با تمایل و اشتیاق شخصی است. اما در ادبیات مالیاتی و کاربرد حقوقی، علی‌الرأس به روش تخمینی تعیین مالیات اشاره دارد که توسط سازمان مالیاتی و بر اساس برآورد کارشناسی انجام می‌شود.

مالیات علی الراس چیست؟

مالیات علی‌الراس به مالیاتی اطلاق می‌شود که توسط ممیز مالیاتی در شرایطی تعیین می‌شود که مودی نتواند مدارک و اسناد لازم برای اثبات درآمد خود را ارائه دهد یا این مدارک ناقص باشند. در چنین مواردی، ممیز مالیاتی ناچار به تخمین درآمد مودی می‌شود و بر اساس این برآورد، مالیات را محاسبه می‌کند. معمولاً این برآوردها بسیار بالاتر از درآمد واقعی مودی است، که منجر به تعیین مبلغ مالیاتی قابل پرداخت بیشتر می‌شود. در مالیات‌های علی‌الرأس، به جای اتکا به اسناد مودی، از قرائن مالیاتی و اطلاعات موجود استفاده می‌شود که می‌تواند باعث بروز نارضایتی و اختلافات مالیاتی گردد.

دلایل علی الراس شدن محاسبه مالیات

با توجه با ماده ۹۷ قانون مالیات‌های مستقیم، علی الراس شدن مالیات به سه دلیل اصلی صورت می‌گیرد:

عدم ارائه مدارک مالیاتی
عدم آگاهی از قوانین مالیاتی
ناقص بودن اسناد و مدارک مالیاتی
عدم تسلیم به موقع اظهارنامه مالیاتی

1. عدم ارائه مدارک مالیاتی

در صورتی که مودیان، چه افراد حقیقی و چه شرکت‌ها، مدارک و مستندات مالیاتی کافی و دقیقی ارائه ندهند، ممیز مالیاتی برای تعیین درآمد آن‌ها مجبور به استفاده از برآوردهای تخمینی خواهد شد.

۲. عدم آگاهی از قوانین مالیاتی

آگاهی ناکافی از قوانین مالیاتی و عدم رعایت آن‌ها می‌تواند به بروز مشکلات مالیاتی منجر شود. مودیان باید نسبت به قوانین مالیاتی آگاهی لازم را داشته باشند و در صورت عدم اطمینان، از مشاوره‌های حرفه‌ای حسابداری و مالیاتی استفاده کنند.

۳. ناقص بودن اسناد و مدارک مالیاتی

هرگونه نقص یا بی‌نظمی در دفاتر مالیاتی می‌تواند موجب رد اظهارنامه مالیاتی شود. در این شرایط، ممیز مالیاتی به ناچار به ارزیابی درآمد مؤدی بر اساس اطلاعات ناقص موجود خواهد پرداخت.

۴. عدم تسلیم به موقع اظهارنامه مالیاتی

در صورتی که افراد حقیقی یا شرکت‌ها نتوانند اظهارنامه مالیاتی خود را در مهلت تعیین‌شده ارائه دهند، ممیزان مالیاتی ممکن است به دلیل فقدان اطلاعات کافی و دقیق، به تخمین درآمد و محاسبه مالیات بر اساس قرائن و شواهد موجود بپردازند.

جداول ضرایب سود ویژه و سود ناویژه مالیاتی برای روش علی الراس

PDF نسبت سود فعالیت بخش بازرگانی عملکرد 1400
PDF نسبت سود فعالیت بخش تولید عملکرد 1400
PDF نسبت سود فعالیت بخش خدمات عملکرد 1400

چگونه ممیز مالیاتی از طریق تولید به فروش دست پیدا می‌کند؟

در هنگام استفاده از روش علی الراس، برای تبدیل خرید و واردات به فروش، فرمول ارائه شده است؛ اما در مورد تولید، فرمولی ارائه نشده است. چون در بحث تولید با عوامل بسیار زیادی روبرو هستیم که ارائه یک فرمول ثابت برای آن امکان ندارد و یا ارائه فرمول ثابت، موجب تشخیص مالیات غیر منصفانه و غیر تخصصی می‌گردد. بنابراین در مواردی که تشخیص میزان فروش یا خرید مؤدی تولید کننده امکان پذیر نباشد، ممیز مالیاتی باید یک معیار مرتبط با تولید را انتخاب نماید و پس از تحقیق لازم و کشف ارتباط منطقی بین معیار انتخاب شده و تولید آن کالا، تولید را برآورد و سپس بر اساس تولید، اقدام به تعیین میزان فروش نماید.

مثال: شرکت گچ صدف طی سال 1397 از ارائه اظهارنامه و دفاتر مالیاتی خودداری کرده است و ممیز مالیاتی با بررسی حساب‌های بانکی و همچنین سایر منابع اطلاعاتی ممکن، قادر به تشخیص فروش شرکت نبوده است. اما متوجه این موضوع شده که شرکت صدف تمام کیسه گچ‌های مورد نیاز خود را به صورت رسمی از شرکت تابان خریداری می‌کند. طبق لیست معاملات مشخص شد که در سال مذکور شرکت تابان مبلغ 2/1 میلیارد ریال به شرکت گچ صدف کیسه فروخته است.

همچنین میانگین نرخ هر کیسه ۵۰ کیلویی مبلغ ۵۰۰۰ ریال و میانگین فروش هر کیلو گچ ۲۰.۰۰۰ ریال حساب شده و ضریب مالیاتی تولید کننده ۸ درصد است. بنابراین مطلوب است محاسبه مالیات از طریق روش علی الراس :

مزایا و معایب روش علی الراس

در ادامه به بررسی مزایا و معایب روش علی الراس می پردازیم.

مزایا

مزایای این روش عبارت است از:

۱. سهولت در نحوه محاسبه

در این روش فقط از دو متغیر جهت تشخیص مالیات استفاده می‌شود:

الف- فروش یا درآمد مؤدی

ب- ضریب مالیاتی مندرج در جدول ضرایب. که کم بودن تعداد این متغیرها، باعث سهولت در محاسبه مالیات می‌شود.

۲. زمان کم تشخیص مالیات

چون در این روش ممیز مالیاتی صرفاً باید اقدام به تشخیص میزان فروش مؤدی نماید، زمان بسیار کمی جهت تشخیص مالیات نیاز دارد و لازم نیست تا در زمان رسیدگی سایر عوامل صورت سود و زیان شامل فروش، بهای تمام شده، هزینه‌ها و سایر موارد را مورد حسابرسی و رسیدگی قرار دهد.

۳. سپر دفاعی برای ممیز مالیاتی

چون روش علی الرأس در بسیاری از موارد بالاترین میزان مالیات را بر اساس اطلاعات در دسترس ممیز مالیاتی، تعیین می‌نمود و قانون در بسیاری از موارد اجازه استفاده از این روش را می‌داد، ممیز مالیاتی با رد دفاتر و استفاده از این روش، خود را در برابر سازمان و مؤدی حفاظت می‌کرد.

به این صورت که در صورت اعتراض مؤدی در نحوه محاسبه مالیات، اعلام می‌نمود که پس از رد دفاتر تنها روش تشخیص مالیات استفاده از این روش است و در صورت اعتراض سازمان به کم بودن مالیات تشخیصی باز هم اعلام می‌کرد که من در تشخیص مالیات مؤدی، صرفاً تشخیص دهنده میزان فروش و انتخاب ضریب مالیاتی هستم و قانون، امکان قضاوت من را در نحوه تشخیص مالیات بسیار محدود نموده است. که این مصونیت باعث می‌گردید که از نظر قانونی و وجدانی ممیز از خود دفاع کند.

معایب

معایب روش علی الراس به شرح موارد زیر است:

۱. کاهش انگیزه مؤدی در ارائه اطلاعات

به علت استفاده بیش از حد از این روش و در بسیاری از موارد رد دفاتر به دلایل ضعیف، در بسیاری از مؤدیان مالیاتی این تفکر ایجاد شده بود که ارائه اطلاعات و تهیه دفاتر قانونی و تهیه سایر اسناد و مدارک مثبته جهت تشخیص مالیات، امری بیهوده است و اطلاعات حسابداری چندان تأثیری در میزان تشخیص مالیات ندارد.

۲. فرار مالیاتی

در بسیاری از صنف‌ها، مشاغل و بنگاه‌های اقتصادی که از حاشیه سود بالاتر از ضریب مالیاتی برخوردار هستند، این روش تشخیص، امکان و بستر مناسبی جهت فرار مالیاتی ایجاد می‌کند. و این دسته از مؤدیان اتفاقاً به دنبال این هستند تا مالیات آنها از طریق روش علی الرأس تعیین شود. چون هزینه‌های واقعی آنها بسیار کمتر از میزان تعیین شده در جدول ضرایب مالیاتی است.

۳. افزایش هزینه دادرسی

در بسیاری از موارد که مؤدیان اقدام به تهیه اطلاعات مورد نیاز سازمان کرده‌اند. و بنا به دلایلی دفاتر آن‌ها مردود اعلام شده است، بیشترین تلاش را می‌کنند تا شاید مالیات آن‌ها از طریق رسیدگی به دفاتر تعیین شود. به همین خاطر از تمامی ظرفیت‌های دادرسی مالیاتی شامل توافق با مدیر مالیاتی، هیئت بند ۳ ماده ۹۷، هیئت بدوی، هیئت تجدید نظر، شورای عالی مالیاتی، هیئت موضوع ماده ۲۵۱ مکرر، هیئت موضوع ماده ۲۱۶، هیئت موضوع ماده ۲۴۹ و دیوان عدالت اداری استفاده کنند. که همه این مراجع دادرسی باعث افزایش هزینه‌های وصول مالیات می‌شود. که در برخی از موارد مشاهده می‌کنیم که هزینه تشکیل چنین هیات‌هایی از میزان مالیات وصول شده بیشتر است.

۴. کاهش ارزش مالیات وصولی به علت تطویل دادرسی و پرداخت مالیات

همانگونه که در مورد قبلی اشاره شد مؤدیانی که اقدام به تهیه اطلاعات می‌کردند، استفاده از روش علی الرأس را ناعادلانه می‌دانند و به همین منظور هم اقدام به استفاده از تمام ظرفیت دادرسی می‌کنند که این موضوع باعث طولانی شدن زمان وصول مالیات می‌شود. همچنین به علت تورم و کاهش ارزش پول در برخی از موارد مشاهده شده که مالیات وصول شده از طریق علی الرأس بسیار کم ارزش تر از مالیاتی است که سازمان می‌توانست با رسیدگی به دفاتر مؤدی و برگشت هزینه‌های غیر قابل قبول به دست آورد.

فرمول محاسبه مالیات علی الراس

فرمول محاسبه مالیات به شرح زیر است:

درآمد مشمول مالیات = ضریب مالیاتی × قرینه مالیاتی

قرائن یا قرینه مالی

به مواردی اطلاق می‌شود که درآمد تقریبی یک کسب‌وکار را برای ممیزان مالیاتی مشخص می‌کنند. مانند مقدار خرید و فروش، میزان تولید و درآمد ناخالص.

ضریب یا ضرایب مالیاتی

ضریب یا ضرایب مالیاتی به مقادیری گفته می‌شود که در جدول ضرایب مالیاتی مشاغل تعیین شده و برای محاسبه مالیات بر عملکرد مشاغل مختلف از آن استفاده شود. این جدول هر ساله بر اساس شرایط اقتصادی و نیازهای مالیاتی کشور به‌روزرسانی می‌شود تا میزان مالیات به‌صورت عادلانه و متناسب با وضعیت اقتصادی تعیین گردد. با این حال، لازم به ذکر است که از سال ۱۳۹۷ تاکنون، این جدول ثابت و بدون تغییر باقی مانده است.

مالیات علی الراس پیمانکاری

مالیات علی‌الرأس پیمانکاری به مالیاتی می‌گویند که برای پیمانکاران حقیقی (شخصی که به‌صورت انفرادی فعالیت می‌کند) در شرایطی تعیین می‌شود که نتوانند مدارک و مستندات کافی برای اثبات درآمد خود ارائه دهند. بر اساس قانون مالیات‌های مستقیم، درآمد مشمول مالیات این افراد در رده اشخاص حقیقی قرار می‌گیرد و در صورت محاسبه مالیات به‌صورت علی‌الرأس، مالیات بر اساس نرخ‌های تصاعدی تعیین شده در ماده ۱۳۴ قانون مالیات‌های مستقیم محاسبه خواهد شد.

مالیات علی الراس حذف شد

در اصلاحیه جدید قانون، تصمیم بر این شد که روش علی الرأس حذف شود و سازمان از طریق رسیدگی به دفاتر و با گسترش منابع اطلاعاتی خود، اقدام به تشخیص مالیات کند، اما تا زمان نگارش این متن (۱۴۰3/۰7/23) سازمان موفق به حذف علی الراس به صورت کامل نشده و فقط نام ضرایب علی الراس را به ضریب سود فعالیت تغییر داده است.

جمع بندی

مالیات علی‌الراس به‌عنوان ابزاری مؤثر در سیستم مالیاتی شناخته می‌شود. این روش به ممیزان مالیاتی امکان می‌دهد تا در صورت عدم ارائه مدارک و مستندات کافی، با اتکا به قرائن مالی و تخمین‌های کارشناسی، مالیات مؤدیان را محاسبه کنند. همچنین، جدول ضرایب مالیاتی، که هر ساله باید به‌روز شود، نقش حیاتی در تعیین میزان مالیات بر عهده دارد. اگر شما نیاز به مشاوره مالیاتی آنلاین یا تلفنی دارید می توانید با شماره 0314020 تماس گرفته و از مشاورهای مجموعه محاسبان کمک بگیرید.

سوالات متداول

1. دلایل علی الراس شدن محاسبه مالیات چیست؟

با توجه با ماده ۹۷ قانون مالیات‌های مستقیم، عدم ارائه مدارک مالیاتی، عدم آگاهی از قوانین مالیاتی، ناقص بودن اسناد و مدارک مالیاتی و عدم تسلیم به موقع اظهارنامه مالیاتی از دلایل علی الراس شدن محاسبه مالیات است.

2. معایب روش علی الراس چیست؟

کاهش انگیزه مؤدی در ارائه اطلاعات، فرار مالیاتی، افزایش هزینه دادرسی و کاهش ارزش مالیات وصولی به علت تطویل دادرسی و پرداخت مالیات.