مرخصی و انواع آن در قانون کار + PDF فرم درخواست

مرخصی یکی از موضوعات مهم در دوران اشتغال هر کارمند و کارگر است. گاهی به دلایل شخصی، خانوادگی یا اضطراری، حضور در محل کار در روزهای غیر تعطیل ممکن نیست. در این شرایط، آگاهی از انواع مرخصی‌های پیش‌بینی شده در قانون کار  و شرایط استفاده از آن اهمیت به‌سزایی دارد. در این مقاله از محاسبان، انواع مرخصی قانون کار، نحوهٔ استفاده از آن‌ها و قوانین جدید مربوطه را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

قانون مرخصی اداره کار

مرخصی حقی قانونی است که به کارگران امکان می‌دهد برای مدت معینی از کار خود فاصله بگیرند، بدون اینکه حقوق یا سوابق کاری‌ آن‌ها تحت تأثیر قرار گیرد. مرخصی برای اهداف مختلفی مانند استراحت، درمان بیماری، انجام وظایف خانوادگی یا سایر نیازهای شخصی پیش‌بینی شده است. 

بر‌اساس ماده ۶۹ قانون کار، زمان استفاده از میزان مرخصی طبق قانون کار با توافق بین کارگر و کارفرما تعیین می‌شود. در صورت بروز هرگونه اختلاف، اداره کار و امور اجتماعی محل، مسئولیت تصمیم‌گیری نهایی را برعهده خواهد داشت.

انواع مرخصی در قانون کار

بر اساس قانون مرخصی وزارت کار، کارگران و کارمندان می‌توانند بر‌اساس شرایط خود از انواع مختلف مرخصی در طی سال استفاده کنند. انواع مرخصی‌های پیش‌بینی‌ شده در قانون کار عبارت است از:

• مرخصی استحقاقی
• مرخصی استعلاجی
• مرخصی بدون حقوق
• مرخصی تحصیلی
• مرخصی زایمان
• مرخصی ساعتی
• مرخصی حج
• مرخصی فوت و ازدواج
• مرخصی اجباری

۱. مرخصی استحقاقی

یکی از انواع مرخصی‌ها، طبق ماده 64 قانون کار، مرخصی استحقاقی است که برای کارگران به مدت یک ماه (۳۰ روز) سالانه با احتساب چهار روز جمعه تعلق می‌گیرد و سایر تعطیلات رسمی به عنوان ایام مرخصی محاسبه نمی‌شود. مرخصی برای مدت کمتر از یک سال، به نسبت مدت کار انجام شده محاسبه می‌شود.

طبق ماده ۶۵ قانون کار، کارگرانی که در مشاغل سخت و زیان‌آور فعالیت می‌کنند، سالانه پنج هفته مرخصی استحقاقی دارند. این مرخصی باید تا حد امکان در دو نوبت و در پایان هر شش ماه از مدت کار به آن‌ها اعطا شود.

در ادامه چند نکتهٔ مهم دربارۀ مرخصی استحقاقی را توضیح می‌دهیم:

• چنانچه سایر تعطیلات رسمی در بین ایام مرخصی استحقاقی کارگران قرار گیرد، روز تعطیل جزء ایام مرخصی محاسبه نخواهد شد.
• روز جمعه به عنوان روز تعطیل هفتگی برای کارگران با دریافت مزد در نظر گرفته شده است. (ماده ۶۲)
• علاوه بر تعطیلات رسمی کشور، کارگران یک روز اضافی تعطیل دارند که آن روز ۱۱ اردیبهشت، روز کارگر است. در این روز، کارفرمایان نباید از کارگران بخواهند که کار کنند و باید حقوق و دستمزد به همراه اضافه‌کاری در این روز محاسبه شود. (ماده ۶۳)
• طبق ماده ۶۹ قانون کار، در صورت برنامه‌ریزی مرخصی کارگران (برای سال آینده در سه ماه آخر سال جاری با تأ‌یید شورای اسلامی کار)، امکان جابجایی مرخصی بین کارگران در طول سال فراهم است.
• مرخصی‌های روزهای پنجشنبه معادل ۴ ساعت محسوب می‌شود.
• در صورت بازنشستگی، ازکارافتادگی کلی، تعطیلی کارگاه یا فوت کارگر، مطالبات مربوط به مرخصی‌های استفاده‌ نشده به کارگر یا ورثه پرداخت خواهد شد. (ماده ۷۱)

۲. مرخصی استعلاجی

مرخصی استعلاجی یکی دیگر از انواع مرخصی‌های قانون کار، حقی قانونی برای کارگران است که در صورت ابتلا به بیماری‌های ناشی از کار، حوادث کاری یا بیماری‌های عادی از آن بهره‌مند می‌شوند. این مرخصی، بدون محدودیت زمانی مشخص تا زمان بهبودی کامل کارگر با تأ‌یید پزشک معالج یا سازمان تأمین اجتماعی ادامه می‌یابد. 

بر‌اساس ماده ۵۹ قانون تأ‌مین اجتماعی، کارگران بیمه‌شده‌ای که به دلیل بیماری یا نیاز به درمان‌های توانبخشی موقتاً قادر به کار نیستند و از کارفرما حقوق دریافت نمی‌کنند، می‌توانند غرامت دستمزد دریافت کنند. این غرامت مشروط به اشتغال یا استفاده از مرخصی استحقاقی در زمان بیماری است. پرداخت غرامت برای بیماری‌های حرفه‌ای یا حوادث کاری از روز اول و برای بیماری‌های عادی (در صورت عدم بستری) از روز چهارم پرداخت می‌شود.

همچنین، طبق ماده ۷۴ قانون کار، مدت مرخصی استعلاجی تأیید شده توسط سازمان تأ‌مین اجتماعی به‌عنوان سابقه خدمت و بازنشستگی محاسبه می‌شود. شرایط دریافت غرامت دستمزد شامل موارد زیر است:

• عدم ازکارافتادگی کامل.
• عدم دریافت حقوق از کارفرما در دوره بیماری.
• اشتغال یا استفاده از مرخصی استحقاقی در زمان تشخیص بیماری.

برای دوره‌های بیش از سه روز، در صورت تأ‌یید پزشک معتمد سازمان تامین اجتماعی، حقوق و مزایای فرد پس از پایان دوره استعلاجی، توسط سازمان تأ‌مین اجتماعی پرداخت خواهد شد.

۳. مرخصی بدون حقوق

در صورتی‌که کارمند مرخصی استحقاقی خود را به طور کامل استفاده کرده باشد، می‌تواند با توافق کارفرما، از مرخصی بدون حقوق استفاده کند. ویژگی اصلی این نوع مرخصی، عدم پرداخت حقوق و مزد در طول مدت استفاده است. طبق ماده ۱۶ قانون کار، قرارداد کارگرانی که از مرخصی بدون حقوق استفاده می‌کنند، در طول مدت مرخصی به حالت تعلیق درمی‌آید. حداکثر مدت مجاز برای مرخصی بدون حقوق، دو سال تعیین شده است.

۴. مرخصی حج

کارمندان و کارگران می‌توانند برای ادای فریضه حج واجب، از مرخصی حج به مدت یک ماه استفاده کنند. مطابق قانون کار، این مرخصی با حقوق محاسبه می‌شود (۲۶ روز طبق قانون کار). در صورتی که فرد کمتر از ۳۰ روز مرخصی استحقاقی داشته باشد، مابقی روزها به عنوان مرخصی بدون حقوق در نظر گرفته خواهد شد.

این نوع مرخصی تنها برای انجام فریضه حج واجب معتبر است و برای سفر حج عمره نمی‌توان از آن استفاده کرد. در صورت تمایل به سفر حج عمره، فرد می‌تواند از مرخصی بدون حقوق برای مدت زمان سفر بهره ببرد.

بر‌اساس ماده ۶۷ قانون کار، هر کارگر تنها یک بار در طول خدمت خود حق استفاده از مرخصی استحقاقی یا بدون حقوق به مدت یک ماه برای انجام فریضه حج واجب را دارد. در این نوع مرخصی، در صورتی که کارگر مرخصی استحقاقی کافی داشته باشد، می‌تواند آن را برای انجام حج استفاده و حقوق آن را دریافت کند. در غیر این صورت، روزهای باقی‌مانده به صورت بدون حقوق محاسبه خواهد شد.

۵. مرخصی تحصیلی

مرخصی تحصیلی یکی از انواع مرخصی‌های پیش‌بینی‌شده در قانون کار، به کارگران و کارمندان این امکان را می‌دهد که بدون فسخ قرارداد کار و با موافقت کتبی کارفرما، برای ادامه تحصیل و ارتقای سطح علمی خود از مرخصی بدون حقوق تا حداکثر دو سال استفاده کنند.
این مرخصی که با هدف حمایت از حق آموزش (مطابق اصل سوم قانون اساسی) طراحی شده، قرارداد کار را به حالت تعلیق درمی‌آورد، اما کارگر پس از پایان دوره حق بازگشت به کار را دارد. در صورت توافق کارفرما، این مدت می‌تواند تا دو سال دیگر تمدید شود و در مجموع تا چهار سال ادامه یابد.

۶. مرخصی ازدواج و فوت

مطابق ماده ۷۳ قانون کار، کلیهٔ کارگران در موارد زیر حق استفاده از سه روز مرخصی را دارند:

الف) ازدواج دائم.
ب) فوت همسر، پدر، مادر و یا فرزندان.

زمان استفاده از این سه روز مرخصی صرفاً همزمان با وقوع رویداد مربوطه (ازدواج دائم یا فوت بستگان ذکر شده) امکان‌پذیر است و قابل انتقال یا استفاده در زمان‌های دیگر نیست.

۷. مرخصی ساعتی

مرخصی ساعتی بخشی از مرخصی استحقاقی است که طبق ماده ۷۰ قانون کار، به‌عنوان مرخصی کمتر از یک روز محاسبه می‌شود. کارگران می‌توانند با توافق کارفرما در طول روز از چند ساعت مرخصی ساعتی استفاده کنند، اما مجموع این ساعات نباید از یک روز کاری کامل (معمولاً ۸ ساعت) بیشتر شود، در غیر این صورت معادل یک روز کامل از مرخصی استحقاقی کسر خواهد شد.

۸. مرخصی دوران شیردهی

بر‌اساس ماده ۷۸ قانون کار، کارفرما موظف است که تا پایان دو سالگی کودک به مادران شیرده پس از هر سه ساعت کار، نیم ساعت فرصت برای شیر دادن در نظر بگیرد. همچنین، برای مادرانی که فرزندان دو قلو یا چند قلو دارند، امکان استفاده از مرخصی ساعتی به مدت دو ساعت در روز فراهم است.

۹. مرخصی زایمان

یکی دیگر از انواع مرخصی برای زنان شاغل در بخش‌های دولتی و غیر دولتی، مرخصی زایمان است. زنان مشمول می‌توانند از ۹ ماه مرخصی با حقوق برخوردار شوند. همچنین، همسران آن‌ها دو هفته از مرخصی اجباری با حقوق بهره‌مند می‌شوند. در بخش خصوصی و شرکت‌های تحت پوشش تأ‌مین اجتماعی، مرخصی زایمان ۶ ماه است و مرخصی اجباری همسران تنها با تأ‌یید کارفرما قابل استفاده خواهد بود.

شرایط استفاده از مرخصی زایمان به شرح زیر است:

۱. ظرف یکسال پیش از زایمان، حق بیمه ۶۰ روز کار را به سازمان تأمین اجتماعی پرداخت کرده باشند.
۲. در مدت استراحت پس از زایمان، کارگر نباید مشغول به کار باشد و مزد و حقوق دریافت کند.
۳. در تاریخ اعلام زایمان مشغول به کار بوده و یا در مرخصی استحقاقی باشد.
۴. در دوره استراحت مزدی برای وی مطرح باشد.

مبلغ کمک هزینه مرخصی زایمان معادل میانگین (دو سوم) دستمزد روزانه بیمه شده در ۹۰ روز آخر قبل از شروع مرخصی برای هر روز استراحت محاسبه می‌شود. حداکثر مدت کمک مزبور ۹ ماه است، با این شرط که حداکثر ۲ ماه آن پیش از زایمان قابل استفاده خواهد بود، بدون کسر ۳ روز اول. همچنین، دوره مرخصی زایمان به عنوان سابقه کار کارگر محسوب شده و در طول این مدت، پرداخت حقوق و مزایا کارگر بر‌عهدهٔ سازمان تامین اجتماعی قرار دارد.

جدول مرخصی کارگران

جدول زیر خلاصه‌ای از انواع مرخصی‌های قانونی کارگران براساس قانون کار و تامین اجتماعی است. 

pdf فرم درخواست مرخصی 

فرم درخواست مرخصی، سندی برای ثبت رسمی درخواست انواع مرخصی کارگران مطابق با قانون کار است. در ادامه نمونه‌ای از آن را مشاهده می‌کنید.

محاسبان راهنمای شما در قوانین مربوط به مرخصی

بسیاری از کارمندان از جزئیات قوانین مرتبط با انواع مرخصی‌ها آگاهی کافی ندارند و به همین دلیل معمولاً از گرفتن حقوق خود غافل می‌شوند. با رزرو مشاوره بیمه و کار از موسسه محاسبان می‌توانید سؤ‌ال‌های خود را در خصوص بیمه و قانون کار مطرح کنید و به حقوق خود آگاه شوید. هدف محاسبان افزایش آگاهی افراد جامعه نسبت به تمام حقوق قانونی کارگران است.

جمع‌بندی

نگاهی بر ماده‌های ۶۲ تا ۷۴ قانون کار نشان می‌دهد که قانون‌گذار برای حمایت از کارگران، مجموعه‌ای منسجم از انواع مرخصی را تدوین کرده است. این مقررات شامل مرخصی استحقاقی سالانه، استعلاجی، بدون حقوق، زایمان، حج، فوت و ازدواج می‌شود که همگی با هدف حفظ سلامت، امنیت شغلی و پوشش نیازهای خاص کارگران طراحی شده‌اند. این قوانین نه تنها حقوق کارگران را تضمین می‌کنند، بلکه به کارفرمایان کمک می‌کنند که نیروی کار پرانرژی، سالم و متعهد داشته باشند.

سوالات متداول