حقوق صاحبان سهام چیست؟

زمانی که افراد حقیقی یا حقوقی سهام یک شرکت را خریداری می‌کنند، به نوعی در آن شرکت مالکیت پیدا کرده و دارای حقوق خاصی می‌شوند. در حقیقت به میزان مالکیت یا شراکت سهامداران در دارایی‌های شرکت، حقوق صاحبان سهام یا ارزش ویژه گفته می‌شود.

تعریف حقوق صاحبان سهام

حقوق صاحبان سهام که طبق استانداردهای حسابداری شماره ۱ هم به عنوان حقوق مالکانه شناخته می‌شود، نمایانگر سهم و منافع سهام‌داران و مالکان اصلی یک شرکت از دارایی‌های خالص آن است. حقوق مالکانه نشان دهندهٔ ارزش خالص مالکیت سهامداران در شرکت است که پس از کسر کل بدهی‌ها از مجموع دارایی‌ها باقی می‌ماند.

از نظر تئوری، حساب ارزش ویژه، یک رقم باقی‌مانده است که از تفاوت میان مجموع دارایی‌ها و بدهی‌های شناسایی شده، به دست می‌آید. به همین دلیل، تحلیلگران مالی اغلب از این حقوق به عنوان “خالص دارایی‌ها” یاد می‌کنند، زیرا نشان‌دهندهٔ ارزش واقعی شرکت از دیدگاه مالکان است. این حقوق نه تنها میزان مالکیت سهام‌داران در شرکت را منعکس می‌کند، بلکه به‌عنوان معیاری حیاتی برای سنجش وضعیت مالی و توانایی شرکت در ایجاد ارزش برای صاحبان خود به حساب می‌آید.

حقوق صاحبان سهام در معادله حسابداری

یکی از اجزای اصلی صورت وضعیت مالی (ترازنامه) است که به‌عنوان ارزش ویژه شناخته می‌شود. این بخش نشان‌دهندهٔ میزان سهم و مالکیت صاحبان سهام در دارایی‌های شرکت است و میزان تملک هر فرد حقیقی یا حقوقی از ارزش کل شرکت را مشخص می‌کند.

طبق معادله حسابداری، حقوق مالکانه از تفاضل دارایی‌ها و بدهی‌ها به دست می‌آید. به عبارت دیگر، حقوق مالکانه معادل مقدار دارایی‌های شرکت پس از کسر بدهی‌هاست و بیانگر ارزش خالص شرکت است. همهٔ اقلام صورت وضعیت مالی به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که تأثیر درآمدها و هزینه‌ها را بر دارایی‌ها، بدهی‌ها و حقوق صاحبان سهام مشخص کنند. در واقع، تغییرات در دارایی‌ها ممکن است بر بدهی‌ها یا حقوق مالکانه اثر بگذارد؛ به این معنا که منبع تغییرات می‌تواند از بدهی‌های خارج از شرکت یا از حقوق سهامداران باشد.

فرمول و نحوه محاسبه حقوق صاحبان سهام

محاسبه حقوق صاحبان سهام می‌تواند به درک وضعیت مالی شرکت کمک کند. این محاسبه می‌تواند نشانه‌ای از سلامت مالی شرکت و حتی پیش‌بینی احتمالی ورشکستگی باشد. با دانستن آن، می‌توانید تصمیم بگیرید که آیا باید اقداماتی برای بهبود وضعیت مالی شرکت انجام دهید یا خیر.

مجموع دارایی ها – کل بدهی ها = حقوق صاحبان سهام

حقوق صاحبان سهام را می‌توان با گرفتن مجموع سرمایه سهام و سود انباشته و کسر سهام خزانه محاسبه کرد. معادله این خواهد بود:

سرمایه سهام + سود انباشته – سهام خزانه = کل حقوق صاحبان سهام

اگرچه محاسبه حقوق مالکانه یک ارزیابی جامع از وضعیت مالی شرکت ارائه نمی‌دهد، اما می‌تواند نمای کلی از سلامت مالی کنونی و آینده شرکت به شما نشان دهد.

اجزای تشکیل دهنده حقوق صاحبان سهام 

یکی از بخش‌های اصلی صورت‌های مالی شرکت‌ها حقوق مالکانه است که از اجزای مختلفی تشکیل می‌شود. اجزای آن به شرح زیر است:

سرمایه قانونی

سرمایه قانونی بخشی از حقوق صاحبان سهام در یک شرکت است که به تأمین منابع اولیه برای تأسیس شرکت اختصاص داده می‌شود. همچنین برای خرید دارایی‌های ضروری مانند ساختمان، ماشین‌آلات و تجهیزات استفاده می‌شود و به‌عنوان پایه‌ای برای شروع فعالیت‌های شرکت محسوب می‌‌شود. سرمایه قانونی نشان‌دهندهٔ سهم صاحبان شرکت از باقی‌مانده دارایی‌های آن است و نقش مهمی در تثبیت موقعیت مالی و عملیاتی شرکت ایفا می‌کند.

افزایش سرمایه

یکی از راه‌های تأمین مالی شرکت‌ها، افزایش سرمایه است که به روش‌های مختلفی اجرا می‌شود. شرکت‌ها با اهداف مختلفی از جمله جلوگیری از انحلال شرکت‌ و یا گسترش فعالیت‌های تجاری شرکت و یا رقابت با رقیبان و یا دستیابی به فرصت‌های جدید، اقدام به این کار می‌کنند. به طور کلی نمی‌توان گفت افزایش سرمایه اقدامی مثبت است یا منفی و تنها با بررسی نوع و هدف آن می‌توان به اثر بخشی آن پی برد.

صرف سهام

طبق قانون ۱۶۰ حقوق تجارت، شرکت‌ها می توانند سهام جدید را برابر مبلغ اسمی عرضه کنند یا اینکه مبلغی علاوه بر مبلغ اسمی سهم به عنوان اضافه ارزش سهم (صرف سهام) از خریداران دریافت کنند.  شرکت‌ها می‌توانند درآمد حاصل از اضافه ارزش سهام فروخته شده را تحت عناوین زیر استفاده کنند:

• انتقال به حساب اندوخته  
• نقدا بین صاحبان سهام فعلی تقسیم کند 
• اعطای سهام جدید به صاحبان سهام فعلی

در واقع صرف سهام زمانی اتفاق می‌افتد که سود شناسایی شده شرکت از ارزش سهامی آن در بازار بیشتر است. در این حالت شرکت سهام جدیدی را با قیمتی بیشتر از ارزش اسمی خود به فروش می‌رساند. به عبارتی دیگر، مقدار مبلغی که از مابه‌التفاوت ارزش اسمی و مبلغ دریافتی سهام فروخته شده عاید شرکت می‌شود، صرف سهام می‌گویند. 

اندوخته قانونی

اندوخته قانونی مبلغی است که باید قبل از تقسیم سود خالص در حسابی به این عنوان جداگانه تعریف شود که از خروج این مبلغ از چرخه دارایی شرکت جلوگیری شود. این حساب ماهیت بستانکار دارد و در قسمت حقوق مالکانه ثبت می‌شود. هیئت مدیره هر شرکت مکلف است هر سال ۵ درصد از سود خالص آن شرکت را تحت این اندوخته ذخیره کند، ضمناً برای آزاد شدن این اندوخته قانونی شرکت باید به سوددهی رسیده باشد، اما برای ایجاد ذخیره الزامی وجود ندارد. زمانی که این اندوخته به ۱۰ درصد کل سرمایه برسد ذخیره اندوخته اختیاری خواهد بود.

بر‌اساس ماده ۲۳۸ اصلاحیه قانون تجارت، مبنای محاسبه کردن این اندوخته، سود خالص پس از کسر زیان‌های وارد شده در سنوات قبل تعیین شده است. از این رو در شرایطی که شرکت زیان انباشته داشته باشد، فقط رقم سود خالص سال جاری نباید مبنا برای محاسبه‌ی این اندوخته قرار گیرد. بلکه ضروری است مجموع زیان انباشته از رقم سود خالص سال جاری کسر شود و یک بیستم مازاد آن محاسبه شود و به عنوان اندوخته قانونی در نظر گرفته شود.

سایر اندوخته‌ها

علاوه بر اندوخته قانونی، شرکت‌ها ممکن است ذخایر دیگری را برای مقاصد خاص یا به تشخیص هیئت مدیره در نظر بگیرند که به عنوان سایر اندوخته‌ها شناخته می‌شوند. این ذخایر شامل اندوخته‌های اختیاری، اندوخته سرمایه‌گذاری و موارد مشابه است. هر یک از این اندوخته‌ها بسته به سیاست‌ها و نیازهای شرکت در بخش حقوق صاحبان سهام ثبت می‌شوند و می‌توانند به تقویت پایداری مالی و مدیریت بهتر منابع کمک کنند.

سود و زیان انباشته

سود و زیان انباشته بخشی از حقوق صاحبان سهام که درصدی از سود خالص را نشان می دهد که در مجمع عمومی به عنوان سود سهامی است که به سهامداران پرداخت نشده است. سود انباشته را می‌توان به عنوان پس انداز در نظر گرفت چرا که نشان دهندهٔ مجموع سودهایی است که پس انداز شده است. در برخی موارد مقدار سود انباشته می‌تواند از مقدار سرمایه سهامی که سهامداران پرداخت کرده‌اند، بیشتر شود. سود انباشته معمولاً بزرگترین جزء ارزش ویژه برای شرکت‌های است که سال‌هاست فعالیت می‌کنند.  

سهام خزانه

این سهام، نشان دهندهٔ سهامی است که شرکت از سهامداران فعلی خود بازخرید کرده است. زمانی که مدیریت نتواند تمام سرمایه سهام موجود را به روش‌هایی که ممکن است بهترین بازده را ارائه دهد، استفاده کند، شرکت به سمت خرید سهام خودشان می‌رود. سهام خریداری شده توسط شرکت‌ها به سهام خزانه تبدیل می‌شود و ارزش مبلغی آن در حسابی به نام حساب سهام خزانه یادداشت می‌شود که از لحاظ ماهیت برخلاف حساب سرمایه و سود انباشته است و زمانی که شرکت نیاز به جمع آوری وجه نقد و منابع نقدی دارد می‌تواند سهام خزانه را مجدداً به سهامداران بفروشد.

مازاد تجدید ارزیابی موجودی‌ها

در حسابداری، تمام رویدادهای مالی در زمان وقوع به قیمت بهای تمام شده ثبت می‌شوند. در شرایط اقتصادی پایدار، تفاوت چندانی میان ارزش دفتری و ارزش واقعی دارایی‌ها وجود ندارد. اما در شرایط تورمی، ارزش واقعی دارایی‌ها معمولاً از ارقام ثبت شده در دفاتر حسابداری فراتر می‌رود. این شکاف ارزش، ضرورت تجدید ارزیابی دارایی‌ها را نمایان می‌سازد. تجدید ارزیابی دارایی‌ها به زبان ساده به معنای تعیین ارزش واقعی و به‌روز دارایی‌ها و انعکاس آن در صورت‌های مالی است.

سایر اشکال حقوق صاحبان سهام

حقوق صاحبان سهام مفهومی گسترده‌تر از ارزیابی سهام شرکت‌ها دارد و می‌توان آن را به‌عنوان میزان مالکیت در هر دارایی پس از کسر تمامی بدهی‌های مربوط به آن دارایی در نظر گرفت. چند نوع از تغییرات رایج به شرح زیر عبارتند از:

نسبت بدهی به حقوق صاحبان سهام

این ویژگی، یکی از نسبت‌های اهرمی و مهم در ارزیابی ساختار مالی و سلامت مالی شرکت‌ها است. این نسبت نشان‌دهنده میزان وابستگی شرکت به منابع مالی خارجی (بدهی‌ها) در مقایسه با منابع داخلی (حقوق مالکانه) است. یکی از معیارهای اساسی برای سنجش توانایی شرکت در پرداخت بدهی‌ها و برآورده کردن تعهدات مالی خود به شمار می‌رود.

این نسبت همچنین برای وام‌دهندگان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. وام‌دهندگان معمولاً از این نسبت برای ارزیابی ریسک و توانایی شرکت در بازپرداخت بدهی‌ها استفاده می‌کنند. اگر این نسبت به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای بالا باشد، ممکن است وام‌دهندگان نگرانی‌هایی در مورد توانایی شرکت در پرداخت بدهی‌ها داشته باشند و حتی ممکن است از اعطای وام به شرکت خودداری کنند یا شرایط سخت‌تری را برای ارائه وام وضع کنند.

حقوق صاحبان سهام در ترازنامه

چنانچه شرکت‌ها بخواهند اطلاعات خود را در یک بازه زمانی مشخص در اختیار متقاضیان و سرمایه گذاران بگذارند باید برای خود ترازنامه‌ای طراحی کنند . ترازنامه در واقع یکی از صورت‌های مالی اصلی شرکت‌ها است که تصویری مقطعی از شرایط شرکت در یک بازهٔ زمانی مشخص را نشان می‌دهد. متقاضیان و سهامداران با استفاده از ترازنامه شرکت می‌توانند تصمیمات مالی خود را با اطمینان خاطر بیشتری نسبت به درستی آن اخذ کنند. اطلاعات موجود در ترازنامه شرکت، مستقیماً به حقوق صاحبان سهام مربوط می‌شود.

صورت تغییرات در حقوق مالکانه

صورت تغییرات در حقوق مالکانه، صورتی است که تغییرات سرمایه یک واحد تجاری طی یک دورهٔ مالی را نشان می‌دهد، برای تهیهٔ این صورت‌ مالی، مواردی از قبیل سرمایه‌گذاری مجدد و سود خالص دوره مالی به سرمایه ابتدای دوره مالی اضافه و زیان دوره و برداشت مالک از آن کسر می‌شود که مانده حساب سرمایه در پایان دوره مالی به دست آید، نتیجهٔ این صورت مالی به عنوان مانده حساب سرمایه به صورت وضعیت مالی (ترازنامه) منتقل می‌‌شود.

نام واحد تجاری

صورت تغییرات در حقوق مالکانه

برای سال مالی منتهی به…..

———————————————-

مانده حساب سرمایه در اول دوره مالی        ********

سرمایه گذاری مجدد                                *********

سود (زیان) خالص                                        *****

برداشت                                              ***********

                                                                                                       —————

مانده پایان دوره سرمایه                                *******

                                                       ==============

حساب های مرتبط با حقوق صاحبان سهام

حساب‌های مختلفی وجود دارند که تأثیر مستقیم بر حقوق صاحبان سهم دارند. این حساب‌ها می‌توانند باعث تغییر در مانده این حقوق شوند. در صورتی که این حساب‌ها در سمت بدهکار ترازنامه (سمت چپ) قرار بگیرند، موجب کاهش و اگر در سمت بستانکار ترازنامه (سمت راست) قرار گیرند، باعث افزایش مانده حقوق صاحبان سهام و در نتیجه سود سهامداران خواهد شد. دو مورد از این حساب‌ها عبارتند از:

حساب استعفا (ماهیت کاهش حقوق صاحبان سهام)

حساب درآمد (ماهیت افزایش حقوق صاحبان سهام)

حقوق صاحبان سهام در مقابل بازده حقوق صاحبان سهام

این بازده، معیاری از عملکرد مالی است که از تقسیم سود خالص بر حقوق صاحبان سهام محاسبه می شود. از آنجایی که حقوق مالکانه برابر با دارایی‌های یک شرکت منهای بدهی آن است نسبت بازده حقوق مالکانه را می‌توان بازده خالص دارایی‌ها در نظر گرفت. این نسبت معیاری برای استفاده مؤثر مدیریت دارایی‌های یک شرکت برای ایجاد سود در نظر گرفت.

نحوه حسابرسی حقوق صاحبان سهام

حسابرسی حقوق صاحبان سهام یکی از اجزای حیاتی در فرآیند حسابداری و مالی هر شرکت است. در ترازنامه، سه بخش اصلی دارایی‌ها، بدهی‌ها و حقوق مالکانه وجود دارند که نشان‌دهندهٔ میزان مالکیت و سهم هر سهامدار در شرکت است. در این حسابرسی، میزان سهم سهامداران در شرکت‌های سهامی و مشارکتی از دو بخش اصلی تشکیل می‌شود، حساب‌های سرمایه و حساب‌های سود. 

جمع‌بندی

در نهایت، حقوق مالکانه نمایانگر منافع مالکیت در دارایی‌های یک شرکت پس از کسر بدهی‌ها است. به عبارت دیگر، این حقوق نشان‌دهندهٔ ارزشی است که پس از پرداخت تمام تعهدات و بدهی‌ها به سهامداران یا صاحبان کسب‌و‌کار تعلق دارد و شامل تمام ارزش‌های مالی و غیرمالی است که شرکت به صاحبان خود بازمی‌گرداند. این مفهوم از نظر اقتصادی و مالی برای ارزیابی وضعیت سلامت مالی و پتانسیل رشد شرکت‌ها بسیار حیاتی است.

سوالات متداول