حق العمل کاری

حق العمل کاری به صورت امری رایج در کشور انجام می‌شود و از ایام قدیم رواج داشته است. با توجه به اهمیت این موضوع در قانون تجارت ایران مصوب 1311 یک باب (باب هفتم) به‌طور خاص به قوانین این نوع فعالیت‌ها پرداخته است. امروزه و در عصر حاضر با گسترش فضای کسب‌وکار اینترنتی و افزایش چشم‌گیر استارتاپ‌ها، حق العمل کاری شکل جدیدی به خود گرفته است.

به همین دلیل شرکت‌ها و تولیدکنندگان سعی بر این دارند که با تولید انبوه و با گسترش فضای کسب‌وکار فروش، محصولات خود را با تمام امکانات و طرق مختلف افزایش دهند. از نمونه حق‌ العمل‌ کارهای بزرگ در سطح جهانی می‌توان به آمازون و دیجی کالا، اسنپ، بامیلو و ترب در سطح کشور اشاره کرد.

حق العمل کاری چیست؟

حق العمل کاری همان دستمزدی است که طبق قراردادی که بین طرفین منعقد می‌شود، در ازای معامله‌ای که به خواست و حساب دیگری انجام می‌دهد، به شخص انجام‌دهنده کار پرداخت می‌شود. حق العمل کاری معادل فارسی کمیسیون است. به عبارت دیگر حق العمل کار از جانب شخص دیگر، معامله می‌کند و کارمزد حق العمل کار را در ازای معامله انجام شده طبق قرارداد با آمر دریافت می‌کند. آمر شخصی است که دستور خرید و فروش و انجام معامله را به حق العمل کار می‌دهد.

به عبارتی می‌توان گفت که حق‌ العمل کاری یک نمایندگی ناقص محسوب می‌شود. به دلیل اینکه حق‌ العمل کار با نام خود معامله را انعقاد می‌کند. از این رو مسئولیت‌هایی که از قرارداد ایجاد می‌شود، بر عهدۀ او است. اما منافع و مزایای قرارداد، برای آمر است. بنابراین این شخص حق العمل کار است که در مقابل طرف دیگر معامله مسئولیت داشته و آمر مسئولیتی در قبال او ندارد، حتی اگر شخص ثالث بداند که این فرد حق العمل کار است، باز هم امکان رجوع به آمر را ندارد.

حق العمل کار کیست؟

به موجب ماده 357 قانون تجارت حق العمل کار کسی است که به نام خود ولی به حساب و دستور شخصی دیگر (آمر) معامله می‌کند و بابت انجام این کار، حق الزحمه (حق العمل) دریافت می‌کند. بنابراین بابت استیفاء از عمل وی، به او اجرت می‌دهند.

حق العمل در لغت به معنای کارمزد یا پولی که بابت فروش کالایی از صاحب کالا دریافت می‌شود، آمده است. حق العمل اجرتی است که در برابر فعالیت‌های حق العمل کار به وی داده می‌شود. این اجرت را به هر طریق که عرفاً عنوان مزبور را داشته باشد، می‌توان تعیین کرد. به‌طور معمول حق العمل را به‌صورت درصدی از وجه معاملات انجام شده یا سود حاصل از آن قرار می‌دهند. همچنین ممکن است حق العمل کار به‌صورت وجه معین در قرار مشخص شود.

وظایف و مسئولیت های حق العمل کار

حق العمل کار وظیفه انجام معاملات را زیر نظر آمر دارد که در صورت تخطی باید از عهدۀ کلیۀ خساراتی که به علت سرپیچی از دستورات آمر بوده است، برآید. بر این اساس قانون تجارت در قراردادی که بین حق‌العمل کار و آمر بسته می‌شود، حق‌العمل کار را ملزم به انجام وظایف و مسئولیت‌هایی می‌کند که برخی از آن‌ها عبارتند از:

1. عمل به توصیه‌ها و دستورات آمر.
2. در صورت اجازه آمر، معامله را به نام خود انجام دهد.
3. ذی‌نفع نبودن در خود معامله، حق‌العمل‌کار نمی‌تواند شخصاً طرف معامله قرار گیرد.
4. امانت‌داری در فرآیند معامله.
5. حفظ اطلاعات آمر.
6. اطلاع‌رسانی کامل به آمر، حق‌العمل‌کار باید آمر را از جریان اقدامات خود مطلع کند و انجام معامله را فوراً اطلاع دهد. در صورتی که اینکار را انجام ندهد، آمر می‌تواند از قبول معامله خودداری کند.
7. تأمین منافع معامله.
8. بیمه کردن اجناس در صورت درخواست آمر.
9. معاملات اعتباری.

10. حق‌ العمل کار وظیفه دارد دستوراتی که از طرف شرکت به او داده می‌شود را انجام دهد. دستورهای آمر بر دو نوع است، یکی دستورهای آمرانه و اجباری و دیگری دستورهای اختیاری.
11. در صورت نیاز تمام معاملاتی که حق‌ العمل کار انجام می‌دهد، باید با نام خودش باشد.
12. حق‌ العمل کار باید شرکت را از جریان معاملات خود آگاه کند، به ویژه هنگامی که معامله‌ای انجام شده باشد.
13. مطابق ماده 360 قانون تجارت، حق‌ العمل کار مکلف به بیمه کردن اموالی که موضوع معامله است، نیست؛ مگر اینکه آمر دستور داده باشد.

14. مطابق ماده 361 قانون تجارت، اگر محصولی که مورد معامله قرار می‌گیرد معیوب باشد، حق‌ العمل کار موظف است این مورد را به شرکت گزارش دهد. همچنین مسئولیت دارد که اقدامات لازم برای محافظت و نگه‌داری از محصول را انجام دهد که در صورت لزوم محصول را به شرکت مرجوع کند.
15. مطابق ماده 362 قانون تجارت در صورتی که امکان فاسد شدن سریع کالا وجود دارد، حق العمل کار می‌تواند کالا را با اطلاع آمر به فروش برساند.

16. مطابق ماده 363 قانون تجارت، در صورتی که حق العمل کار با مبلغ کمتر از مبلغی که آمر مشخص کرده استف کالا را به فروش رساند، حق العمل کار مسئول تفاوت خواهد بود و ما‌به‌التفاوت آن را باید پرداخت یا اثبات کند که از ضرر بیشتر جلوگیری کرده و امکان اجازه از آمر مقدور نبوده است.
17. مطابق ماده 364 قانون تجارت درصورتی‌که حق‌ العمل‌کار مقصر شناخته شود، باید از عهدۀ کلیۀ خساراتی که ناشی از عدم رعایت دستور آمر وارد کرده است، برآید.

18. مطابق ماده 365 قانون تجارت، در صورتی‌ که حق‌ العمل‌کار محصولی را به قیمت کمتر از آن چیزی که آمر مشخص کرده بخرد یا بیشتر از آن قیمتی که تعیین شده به فروش برساند. در این صورت حق العمل کار حق استفاده از تفاوت قیمت محصول را نداشته و باید آن را در حساب آمر محسوب کند.

19. مطابق ماده 366 قانون تجارت، اگر حق‌ العمل‌کار بدون رضایت آمر محصولی را به صورت نسیه یا قسطی به خریدار بفروشد، در صورت به وجود آمدن هرگونه ضرر یا زیان، اثرات ناشی از آن متوجه حق‌ العمل کار خواهد بود؛ مگر اینکه آمر به این کار راضی باشد.
20. مطابق ماده 367 قانون تجارت، حق العمل کار وظیفه یا مسئولیتی در برابر پرداخت وجوه طرف معامله ندارد.

ویژگی‌های حق العمل کاری

حق العمل کاری مانند هر عقد و قراردادی ویژگی‌هایی دارد که بخشی از آن در قانون و بخشی دیگر از ماهیت آن،مشخص می‌شود، که به شرح زیر است:

اولین خصوصیت حق‌‌العمل کاری این است که یک قرارداد معاوضی است، که از حکم ماده ۳۵۷ قانون تجارت برداشت می‌شود، چراکه در این ماده، به موجب قرارداد حق العمل کاری، از یک طرف حق‌العمل کار را ملزم به انجام معامله می‌کند و از سوی دیگر هم آمر را ملزم می‌کند که حق‌العمل یا کمیسیون حق‌العمل کار را پرداخت کند. 

طبق ماده ۲ قانون تجارت، حق العمل کاری یک عمل تجاری ذاتی به حساب می‌آید، بنابراین به خودی خود و به طور ذاتی بدون آنکه اعتبار تجارتی را از شخص بگیرد، تجارت به حساب می‌آید. شخصی که شغل معمول خود را حق العمل کاری انتخاب کند، تاجر شناخته می‌شود. 

مهم‌ترین ویژگی حق العمل کاری عهدی بودن آن است. در تعریف معامله عهدی می‌توان گفت برخی از حقوق‌دانان معتقدند که معامله عهدی در قبال ایفای تعهدات به یکدیگر است، یعنی اینکه برای یک طرف در مقابل طرف دیگر یا طرفین در مقابل هم، حق دینی و تعهد ایجاد می‌کند. بنابراین بارزترین ویژگی حق العمل کاری، عهدی بودن آن است.

با وجود اینکه قانون تجارت به‌طور خاص به لازم یا جایز بودن عقد حق العمل کاری اشاره نکرده است، اما با توجه به ساختار قرارداد، به نظر می‌رسد که این عقد باید لازم باشد. زیرا طرفین در این قرارداد به‌طور جدی به انجام تعهدات خود ملزم هستند و نمی‌توان آن را به‌راحتی فسخ کرد.

تفاوت دلالی با حق العمل کاری

حق العمل کاری با آنکه بسیار شبیه به واسطه‌گری در معاملات است، اما تفاوت‌هایی با آن دارد. وظیفهٔ دلال معرفی طرفین معامله به یکدیگر است و نمی‌تواند طرف معامله قرار گیرد، بلکه واسطه معاملات است و صاحب کالا و خریدار را به هم معرفی کرده و طرفین را راضی به معامله با یکدیگر می‌کند.

در صورتی که حق العمل کار شخصاً معامله را انجام می‌دهد و خودش طرف معامله است. یعنی مسئول انجام تعهداتی که به نام خود کرده است. در مقابل حق‌العمل کار هم دارای مسئولیت‌هایی است و باید جزئیات معامله را به اطلاع آمر برساند. بنابراین وظیفهٔ انجام دو تعهد را دارد، در صورتی که دلال چنین تعهداتی را ندارد.

تفاوت فروش با حق العمل کاری

تفاوت فروش با حق العمل کاری به شرح زیر است:

حق العمل کاری در گمرک

در گمرک و امور گمرکی هم از الفاظ حق العمل کار و حق العمل کاری استفاده می‌شود که تعریف متفاوت‌تری نسبت به تعریف این واژه در قانون تجارت دارد.
در گمرک، حق العمل کار کسی است که به نیابت از صاحب کالا، امور ترخیص و تشریفات گمرکی کالا را انجام می‌دهد. بر‌اساس قوانین امور گمرکی به چنین شخصی کارگزار گمرک گفته می‌شود.

کارگزار گمرک، علاوه‌ بر آنکه باید قراردادی قانونی و رسمی با صاحب کالا ببند و برای تعیین حدود اختیارات وکالت‌نامه‌ای رسمی را امضا کند، چندین تفاوت اساسی دیگر با حق العمل کار دارد.

از دیگر شرایط حق العمل کار گمرک، شرکت کردن در آزمون مخصوص این شغل است. اگر فردی بتواند همهٔ مراحل را طی کند، آموزش‌های لازم را ببیند و با قبول شدن در آزمون سراسری کارت بازرگانی را دریافت کند، می‌تواند خود را یک کارگزار گمرک بداند.

بنابراین حق العمل کار در گمرک معنی متفاوت‌تری دارد و حق العمل کار گمرک یا کارگزاران گمرک به کسی اطلاق می‌شود که به نیابت صاحب کالا تمامی امور ترخیص و گمرکی را انجام می‌دهد.

جمع‌بندی

حق‌العمل‌کاری یکی از روش‌های پرکاربرد در تجارت است که امکان انجام معاملات به نمایندگی از آمر را فراهم می‌کند. این روش با تقسیم مسئولیت‌ها و دریافت اجرت توسط حق‌العمل‌کار، منافع آمر را تأمین کرده و به تسهیل تجارت کمک می‌کند. با گسترش فناوری و کسب‌وکارهای آنلاین، حق‌العمل‌کاری در اشکال نوین مورد استفاده قرار می‌گیرد و همچنان جایگاه مهمی در اقتصاد دارد. 

سوالات متداول