انواع حسابها در حسابداری؛ بررسی ماهیت حسابها

حسابداری زبان مشترک تمام کسب‌وکارها است. وقتی وارد دنیای حسابداری می‌شویم، اولین چیزی که باید بشناسیم «حساب‌ها» هستند. شناخت انواع حسابها در حسابداری، مثل یاد گرفتن الفبای یک زبان جدید است که بدون آن ادامه مسیر یادگیری حسابداری، غیر‌ممکن خواهد بود. در این مقاله از محاسبان، انواع مختلف حساب‌ در حسابداری و ماهیت آن را بررسی کنیم.

تعریف حساب در حسابداری

حساب در حسابداری، جدول یا پرونده‌ای است که در آن تغییرات مالی مربوط به یک حساب مشخص را ثبت می‌کنیم. برای مثال حساب بانک نشان می‌دهد که ابتدا چقدر پول در بانک داشتیم، چه مبلغ‌هایی به آن اضافه یا از آن کسر شده و الان موجودی حساب بانکی‌مان چقدر است.

هر حساب دو ستون بدهکار و بستانکار دارد. بسته به نوع حساب، زمانی که مبلغی در یکی از این ستون‌ها ثبت کنیم، موجودی حساب بیشتر یا کمتر می‌شود.این حساب‌ها را می‌توان به صورت دستی (روی کاغذ و دفتر) یا الکترونیکی (در نرم افزار حسابداری) ثبت کرد. امروزه اغلب شرکت‌ها از روش الکترونیکی برای ثبت حساب استفاده می‌کنند. زیرا دقت و سرعت بالاتری دارد.

گروه حسابها در حسابداری

حسابها در حسابداری بر‌اساس وابستگی به دوره‌های مالی به سه گروه اصلی تقسیم می‌شوند: 

• حساب دائمی
• حساب موقت
• حساب مختلط

در ادامه هر گروه را توضیح می‌دهیم.

حساب دائمی در حسابداری

حساب‌های دائمی، که به آن‌ حساب‌های واقعی یا ترازنامه‌ای هم گفته می‌شود، حساب‌هایی هستند که ماندهٔ آن‌ها از یک دورهٔ مالی به دورهٔ بعد منتقل می‌شود. این حساب‌ها از زمان تأسیس شرکت ایجاد شده و به‌طور مداوم وضعیت مالی شرکت را در طول زمان نشان می‌دهند. حساب‌های دائمی در پایان هر دوره مالی بسته نمی‌شوند و اطلاعات آن‌ها به‌عنوان پایه‌ای برای صورت‌های مالی دوره‌های بعدی استفاده می‌شود. این حساب‌ها شامل موارد زیر هستند:

۱. دارایی‌ها

دارایی‌ها منابع اقتصادی تحت کنترل شرکت هستند که انتظار می‌رود در آینده سود یا منفعت ایجاد کنند.

•  دارایی‌های جاری: منابعی هستند که قابلیت نقدشوندگی بالایی دارند یا انتظار می‌رود ظرف یک سال یا یک چرخه عملیاتی (هر کدام طولانی‌تر باشد) به وجه نقد تبدیل شوند یا مصرف شوند. این دارایی‌ها برای تأمین نیازهای کوتاه‌مدت شرکت و انجام عملیات روزمره حیاتی هستند. مثل وجه نقد، موجودی کالا، دریافتنی‌های جاری،پیش‌پرداخت‌ها و سرمایه‌گذاری‌های کوتاه‌مدت.
• دارایی‌های غیرجاری: منابعی هستند که برای استفاده بلندمدت (بیش از یک سال) در اختیار شرکت قرار دارند و معمولاً نقدشوندگی پایینی دارند. این دارایی‌ها برای پشتیبانی از عملیات بلندمدت شرکت و ایجاد ارزش پایدار به‌کار می‌روند.مثل دارایی‌های ثابت (تجهیزات)، دارایی‌های نامشهود(حق اختراع) و سرمایه‌گذاری‌های بلند‌مدت.

۲. بدهی‌ها

بدهی یعنی تعهدات مالی شرکت به دیگران که باید در آینده آن را پرداخت کنند.

• بدهی‌های جاری: تعهداتی هستند که باید ظرف یک سال یا یک چرخه عملیاتی در کوتاه مدت تسویه و پرداخت شوند. این بدهی‌ها برای مدیریت نقدینگی شرکت و تأمین نیازهای کوتاه‌مدت اهمیت دارند. مثل پرداختنی‌های تجاری، مالیات‌پرداختنی و پیش‌دریافت‌ها.
• بدهی‌های غیرجاری:  تعهداتی هستند که سررسید آن‌ها بیش از یک‌سال و بلند مدت است و معمولاً برای تأمین مالی پروژه‌های بلندمدت یا سرمایه‌گذاری‌های شرکت استفاده می‌شوند. مثل وام‌های بلند مدت و اسناد پرداختنی بلند مدت.

۳. حقوق مالکانه 

حقوق مالکانه نشان‌دهندهٔ سهم مالکان یا سهامداران از دارایی‌های شرکت پس از کسر تمام بدهی‌ها. این بخش از ترازنامه نشان می‌دهد که چه مقدار از دارایی‌های شرکت متعلق به صاحبان آن است. اجزای اصلی حقوق صاحبان سهام عبارت‌ است از سرمایه، سود انباشته و اندوخته‌های قانونی.

 حساب موقت در حسابداری

حساب‌های موقت، حساب‌هایی هستند که برخلاف حساب‌های دائمی، وابسته به یک دورهٔ مالی خاص هستند و ماندهٔ آن‌ها به دورهٔ مالی بعد منتقل نمی‌شود و در پایان هر دورهٔ مالی، این حساب‌ها بسته شده و ماندهٔ آن‌ها صفر می‌شود. هدف از این حساب‌ها ثبت تغییرات حقوق مالکانه در طول یک دورهٔ مالی و نشان دادن درآمدها، هزینه‌ها و برداشت‌ها است. 

درآمد

به میزان مبلغی که شرکت از طریق فروش کالا یا ارائه خدمات به مشتریان به دست می‌آورد، حساب درآمد گفته می‌شود، مانند درآمد فروش یا درآمد بهره. 

هزینه
مخارجی که یک واحد اقتصادی برای درآمدزایی و کسب سود انجام می‌دهد، هزینه نامیده می‌شود. هزینه‌ها نشان دهنده وجوه خارج شده از فعالیت اقتصادی هستند، که منافع آتی برای مجموعه به دنبال ندارند، مانند هزینهٰ اجاره، حقوق و بازاریابی.

برداشت

وجوهی که مالکان برای مصارف شخصی از شرکت خارج می‌کنند، برداشت از حساب نام دارد. این حساب در پایان دورهٔ مالی، از حساب سرمایه کسر می‌شود. همچنین این فرآیند در صورت حقوق صاحبان سهام منعکس شده و نشان دهندهٔ کاهش سرمایه شرکت است.

نکته: در پایان دوره مالی، ماندهٔ این حساب‌ها به حساب سود و زیان انباشته منتقل و صفر می‌شود. حساب‌های موقت در ترازنامه نمایش داده نمی‌شوند، اما اثر آن‌ها در صورت سود و زیان و سرمایه قابل مشاهده است.

حساب مختلط در حسابداری

حساب‌ مختلط به حسابی گفته می‌شود که دو بخش دائمی و موقت دارد که در ادامه هرکدام را توضیح می‌دهیم. 

۱. بخش دائمی: ماندهٔ این حساب‌ها به دورهٔ بعدی منتقل و در ترازنامه منعکس می‌شود. 

۲.بخش موقت: در پایان دوره مالی، بخش موقت از طریق اصلاح حسابداری شناسایی شده و به حساب خلاصه سود و زیان منتقل می‌شود که در محاسبه سود یا زیان دوره نقش داشته باشد. 

نمونه حساب مختلط:

•  پیش‌پرداخت‌ هزینه: بخشی که به دورهٔ جاری مربوط است (موقت) و بخشی که به دوره‌های آتی تعلق دارد (دائمی).
• پیش‌دریافت درآمد: بخشی از درآمد کسب نشده(دائمی) و بخشی که در دورهٔ جاری (موقت) محقق شده است.
• موجودی ملزومات: ملزوماتی که مصرف شده (موقت) و ملزوماتی که باقی‌مانده (دائمی) است.

مثال: فرض کنید یک شرکت در تاریخ ۱۴۰۳/۱۱/۰۱ مبلغ ۱۲۰٬۰۰۰٬۰۰۰ ریال برای اجاره شش‌ماهه یک ساختمان (از ۱۴۰۳/۱۱/۰۱ تا ۱۴۰۴/۰۴/۳۱) پرداخت کرده است. در زمان پرداخت، کل مبلغ ۱۲۰٬۰۰۰٬۰۰۰ ریال به‌عنوان پیش‌پرداخت اجاره (یک دارایی) در حساب‌های شرکت ثبت می‌شود.

تا پایان سال ۱۴۰۳ (یعنی ۱۴۰۳/۱۲/۲۹)، دو ماه از دوره اجاره سپری شده است. بنابراین، باید این مبلغ تفکیک شود:

• بخش موقت: مبلغی که به دوره جاری (دو ماه) مربوط است، یعنی ۴۰٬۰۰۰٬۰۰۰ ریال (۲/۶ × ۱۲۰٬۰۰۰٬۰۰۰)، به‌عنوان هزینه اجاره در صورت سود و زیان ثبت می‌شود.
• بخش دائمی: مبلغ باقیمانده، یعنی ۸۰٬۰۰۰٬۰۰۰ ریال (۴/۶ × ۱۲۰٬۰۰۰٬۰۰۰)، که به دوره‌های آتی (چهار ماه بعدی در سال ۱۴۰۴) تعلق دارد، به‌عنوان دارایی پیش‌پرداخت اجاره در ترازنامه باقی می‌ماند.

بنابراین، در تاریخ ۱۴۰۳/۱۲/۲۹، قبل از انجام اصلاحات حسابداری، حساب پیش‌پرداخت اجاره با مانده ۱۲۰٬۰۰۰٬۰۰۰ ریال یک حساب مختلط نامیده می‌شود، چرا‌که شامل ۴۰٬۰۰۰٬۰۰۰ ریال هزینه (موقت) و ۸۰٬۰۰۰٬۰۰۰ ریال دارایی (دائمی) است و پس از انجام اصلاحات، بخش موقت به حساب هزینه اجاره منتقل شده و بخش دائمی در ترازنامه حفظ می‌شود.

ماهیت حسابها در حسابداری

ماهیت حسابها در حسابداری نشان می‌دهد که در یک حساب رویدادهای مالی چگونه ثبت می‌‌شوند و جایگاه آن در معادله حسابداری یا ترازنامه کجا است. به عبارت دیگر ماهیت حساب در حسابداری موارد زیر را مشخص می‌کند: 

• در دفتر کل، این حساب معمولاً در کدام سمت یعنی بدهکار یا بستانکار ثبت می‌شود. 
• در پایان دورهٔ مالی یا در طی دورهٔ مالی، مانده حساب در کدام سمت قرار خواهد گرفت.

 به طور خلاصه، ماهیت حساب راهنمای ثبت و نمایش آن در حسابداری است. 

ماهیت بدهکار در حسابداری

حساب هایی که ماهیت بدهکار دارند، شامل حساب‌ دارایی‌ها و هزینه‌ها می‌شوند. این حساب‌ها منابع شرکت یا هزینه‌های صرف شده برای کسب درآمد شرکت را نمایش می‌دهد.

زمانی که یک رویداد مالی باعث افزایش دارایی‌ها و هزینه‌ها شود، آن را در سمت بدهکار ثبت و هنگامی که باعث کاهش دارایی‌ها و هزینه‌ها شود، آن‌ها را به ستون بستانکار منتقل می‌کنیم. معمولاً مانده این حساب‌ها بدهکار است و در صورت کاهش موجودی مانده بستانکار دارد. 

نمونهٔ حساب‌های بدهکار به شرح زیر است:

• دارایی‌های جاری: وجه نقد، موجودی بانک، حساب‌های دریافتنی و موجودی کالا
• دارایی‌های ثابت: املاک، تجهیزات، ماشین‌آلات 
• هزینه‌ها: هزینه‌های عملیاتی، هزینه‌های خرید کالا، اجاره و سایر هزینه‌های جاری

مثال برای یادگیری بهتر:

۱. فرض کنید که شرکت، کالایی را به صورت نقد خریداری کند. وقتی کالایی را خریداری می‌کنیم، حساب موجودی کالای شرکت افزایش می‌یابد. موجودی کالا در دسته دارایی‌های جاری قرار دارد و دارایی‌های جاری ماهیت بدهکار دارند و این افزایش در سمت بدهکار ثبت می‌شود.

۲. زمانی که شرکت، اجاره دفتر را پرداخت می‌کند، هزینهٔ اجاره افزایش می‌یابد. هزینهٔ اجاره در دستهٔ هزینه‌های عملیاتی قرار دارد و ماهیت آن بدهکار است. بنابراین افزایش هزینه‌ها در ستون بدهکار باید ثبت شود. 

ماهیت بستانکار در حسابداری

حساب‌هایی که ماهیت بستانکار دارند، شامل بدهی‌ها، درآمدها و حقوق صاحبان سهام هستند. افزایش این حساب‌ها در سمت بستانکار و کاهش آن‌ها در سمت بدهکار ثبت می‌شود. این حساب‌ها تعهدات شرکت یا منابعی را که ارزش شرکت را افزایش می‌دهند، منعکس می‌کنند و معمولاً افزایش آن‌ها در سمت بستانکار ثبت می‌شود. در سیستم حسابداری دو‌طرفه، هر رویداد مالی باید در دو سمت بدهکار و بستانکار ثبت شود که تعادل در معادله حسابداری برقرار باشد. 

نمونه حساب‌هایی با ماهیت بستانکار:

• بدهی‌ها: وام‌ها، حساب‌های پرداختنی
• حقوق صاحبان سهام: سرمایه، اندوخته‌ها 
• درآمدها: فروش کالا یا خدمات 
• پیش‌دریافت: درآمدهای تحقق نیافته 

مثال برای یادگیری بهتر:

۱. فرض کنید یک شرکت، کالایی را به ارزش ۵ میلیون تومان به صورت اعتباری به مشتری می‌فروشد. وقتی کالا به فروش می‌رسد، حساب فروش شرکت افزایش می‌یابد. چون فروش درآمد شرکت است و درآمد ماهیت بستانکار دارد و این افزایش در سمت بستانکار ثبت می‌شود. 

۲. زمانی که شرکت از بانک وام دریافت می‌کند به بانک بدهکار می‌شود. بدهی‌ها هم ماهیت بستانکار دارند و در صورت افزایش حساب وام، آن را در قسمت بستانکار ثبت می‌کنیم.

ماهیت خنثی در حسابداری

حساب‌های خنثی در حسابداری، حساب‌هایی هستند که نه ماهیت بدهکار دارند و نه ماهیت بستانکار. این حساب‌ها بیشتر برای ثبت اطلاعات آماری یا تعهدی استفاده می‌شوند و در معادله حسابداری یا صورت‌های مالی اصلی تأثیری دارد. به عنوان مثال، ضمانت‌نامه‌ها از این نوع حساب‌ها هستند؛ یعنی تغییر در آن‌ها به تنهایی یک رویداد مالی محسوب نمی‌شود. 

ویژگی‌های حساب‌های خنثی در حسابداری عبارت است از: 

• در معادله حسابداری جایگاهی ندارد.
• در صورت‌های مالی اصلی گزارش نمی‌شود، اما می‌توانید از آن در گزارش‌های آماری و مدیریتی استفاده کنید.

نحوهٔ ثبت آن شبیه حساب‌های دریافتنی و پرداختنی است، اما تأثیر مالی ایجاد نمی‌کند.

ماهیت دوگانه در حسابداری

حساب‌هایی با ماهیت دوگانه حساب‌هایی هستند که بسته به نوع معامله مالی، می‌توانند به صورت بدهکار یا بستانکار ثبت شوند. این حساب‌ها برخلاف حساب‌هایی با ماهیت ثابت، نقششان همیشه یکسان نیست و ممکن است در یک دوره به عنوان دارایی و در یک دوره دیگر به عنوان بدهی گزارش شوند. یکی از نمونه‌های رایج این حساب‌ها، حساب جاری شرکا است که در شرایط مختلف ممکن است، نشان دهندهٔ طلب شریک از شرکت یا بدهی شریک به شرکت باشد. 

ویژگی‌های اصلی حساب‌هایی با ماهیت دوگانه:

• امکان ثبت افزایش یا کاهش موجودی به صورت بدهکار و بستانکار
• ماندهٔ متغیر در پایان سال (بدهکار یا بستانکار) 
• قابل گزارش در هر دو سمت معادله حسابداری (بدهکار یا بستانکار)

جدول ماهیت حسابها در حسابداری

جدول ماهیت حساب ها در حسابداری با هدف ارائه اطلاعات جامع و منظم دربارهٔ انواع حساب‌ در حسابداری، ماهیت و کاربرد آن‌ها تهیه شده است. با استفاده از این جدول، می‌توانید راحت‌تر نحوهٔ ثبت هر حساب و تأثیر آن بر معادله حسابداری را درک کنید.

کدینگ ماهیت حساب ها در حسابداری

کدینگ حسابداری نوعی ساختار و روش برای سازمان‌دهی و دسته‌بندی منظم حساب‌ها است که با تخصیص کدهای منحصر به فرد، ثبت، پیگیری و گزارش‌گیری معاملات مالی را دقیق و سریع می‌کند. این چارچوب، حساب‌ها را به صورت سلسله مراتبی و درختی مرتب و ماهیت هر حساب را مشخص می‌کند. 

هدف از کدینگ در تعیین ماهیت حساب‌‌ ها:

• استاندارد سازی حساب‌ها: یکسان‌سازی نام‌گذاری و گروه‌‌بندی حساب‌ها برای نظم بخشیدن به عملیات مالی.
• افزایش سرعت و دقت: دسترسی سریع و دقیق به اطلاعات در نرم‌افزارهای حسابداری. 
• کاهش خطای انسانی: تعیین ماهیت حساب‌ در حسابداری از تعریف و ثبت اشتباه در معاملات جلوگیری می‌کند. 
• سهولت در گزارش‌گیری: ایجاد ساختار سلسله مراتبی برای تهیهٔ گزارش‌های تحلیلی دقیق.
• بهبود تحلیل مالی و سرمایه‌گذاری: طبقه‌بندی حساب‌ ها در حسابداری براساس ماهیت، روندها و تصمیم‌گیری‌های مالی را اثربخش‌ می‌کند.  

نحوه تعیین ماهیت حساب ها

برای تعیین ماهیت حساب‌ در حسابداری، روش‌های متعددی وجود دارد که ۳ روش متداول آن به شرح زیر است: 

۱. استفاده از معادله اساسی حسابداری

طبق معادله اساسی حسابداری (دارایی‌ها = بدهی‌ها + سرمایه)، می‌توان حساب‌ها را دسته‌بندی کرد. معمولاً حساب‌های دارایی، دارای ماهیت بدهکار و حسا‌ب‌های بدهی و سرمایه دارای ماهیت بستانکار هستند. 

۲. تحلیل منطقی وضعیت حساب

در این روش، ماهیت حساب‌ با توجه به نقش آن در فعالیت‌های واحد تجاری مشخص می‌شود. برای مثال، حساب‌های دریافتنی بیانگر مبالغی هستند که اشخاص یا سازمان‌ها به واحد تجاری بدهکار هستند. بنابراین ماهیت بدهکار دارند، چرا‌که انتظار می‌رود این بدهی‌ها به واحد تجاری پرداخت شود. 

۳. بررسی اسناد حسابداری و تغییرات حساب‌ها

با مطالعه اسناد حسابداری و تحلیل تغییرات حساب‌هایی که ماهیتشان مشخص است، می‌توان ماهیت سایر حساب‌ها را تعیین کرد و ثبت‌های مالی را به درستی انجام داد. این روش در واحدهای تجاری بزرگ که تعداد حساب‌ها زیاد است، کاربرد دارد.

جمع‌بندی

در این مقاله از محاسبان آموختیم که شناخت حسابها در حسابداری و درک آن، قدم اول برای موفقیت هر حسابدار است. حساب‌های دائمی (دارایی‌ها، بدهی‌ها، حقوق مالکانه)، موقت (درآمدها، هزینه‌ها، برداشت‌ها)، مختلط و انتظامی هر یک نقش مهمی در فرآیند ثبت اسناد مالی دارند. علاوه بر این ماهیت حساب‌ها (بدهکار، بستانکار، دوگانه، خنثی)، مسیر درست ثبت تراکنش‌ها را مشخص می‌کند. وقتی که حسابدار به مفاهیم حساب در حسابداری مسلط باشد، می‌تواند تحلیل دقیق‌تری از وضعیت مالی ارائه کند و گزارش‌های استاندارد و قابل اعتمادتری تهیه کند. 

سوالات متداول