اشخاص حقیقی و حقوقی

اشخاص حقیقی و حقوقی نه تنها در موضوعات حسابداری، بلکه کاربردهای گسترده‌ای در بحث‌های مختلف و به خصوص بحث‌های حقوقی دارند. تفاوتی ندارد که موضوع مورد بحث در زمینۀ مالیات، بیمه، سیستم حقوق و دستمزد، شرکت‌های سهامی یا هر موضوع دیگری باشد، در نهایت نامی از اشخاص حقیقی و حقوقی می‌شنویم، اما خیلی از افراد با این عبارت‌ها آشنایی ندارند و تعریف نادرستی از این کلمات در ذهن آنان شکل گرفته است.

در این مقاله از محاسبان قصد داریم به طور کامل دربارۀ موضوع اشخاص حقیقی و حقوقی توضیحات لازم را ارائه دهیم که هرجا که این کلمه‌ها را مشاهده کردید، آن را دقیق و درست درک کنید.

شخص حقیقی

شخص حقیقی که از آن می‌توان با عنوان شخص طبیعی هم نام برد، یکی از افراد جامعه است که خود یعنی به‌صورت حقیقی دارای شخصیت است و با اتکا به فردیت خود حقوق و البته تکالیفی دارد. هر انسان یک شخص حقیقی است، تفاوتی ندارد که این شخص کبیر باشد یا صغیر، در هر صورت این شخصیت می‌تواند حقوق و تکالیف خود را به صورت مستقیم یا غیر مستقیم اجرا کند. به عبارتی همهٔ انسان‌هایی که در جامعه زندگی می‌کنند، شخصیت حقیقی دارند. 

بنگاه اقتصادی

همان‌طور که در تعریف شخص حقیقی توضیح دادیم که شخص حقیقی یا شخصیت حقیقی همهٔ ما انسان‌ها هستیم. به عبارتی همهٔ افراد، شخص حقیقی محسوب می‌شوند و قانون به او شایستگی این را داده است که بتواند صاحب یک سری حقوق و تکالیف شود.

اشخاص حقوقی

در جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کنیم، فقط افراد و اشخاص حقیقی وجود ندارند، بلکه مجموعه‌های دیگری چون شرکت‌ها، جمعیت‌ها، مؤسسات، سازمان‌ها و… مشغول فعالیت هستند که به این دسته اشخاص، حقوقی گفته می‌شود. شخصیت حقوقی شامل افراد و انسان‌ها نمی‌شود، بلکه به مجموعه‌ای از افرادی گفته می‌شود که در کنار هم و زیر نظر قانون، شخصیت جدید و مستقلی دارند.

موارد قابل بررسی با شناسه ملی اشخاص حقوقی

• اصالت و اعتبار شرکت‌ها
• احراز صلاحیت ثبتی و قانونی شرکت‌ها
• اطلاعات مربوط به تاریخ ثبت و حیات شرکت
• آدرس ثبتی دفتر شرکت و شعبات و شهر محل ثبت 
• اسامی مدیران عامل و رؤ‌سای هیئت مدیره و بازرسان

تفاوت اشخاص حقیقی و حقوقی

اشخاص حقیقی و حقوقی چند تفاوت مشخص دارند که با توجه به این تفاوت‌ها می‌توان به راحتی بین هویت آن‌ها تمایز قائل شد. در این قسمت به چند مورد از تفاوت‌های این دو شخصیت از نظر قانونی اشاره می‌کنیم.

حقوق و تکالیف اشخاص حقیقی و حقوقی

حقوق و تکالیف اشخاص حقوقی، در محدودهٔ قانون یا اساس‌نامه‌ها است که طبق قانون تجارت باید وضع شود و چون شخصیت حقوقی قدرت تصمیم‌گیری مستقل ندارد، وظیفهٔ اتخاذ تصمیمات اشخاص حقوقی بر‌عهدهٔ مقاماتی است که به موجب قانون و اساسنامه، صلاحیت تصمیم‌گیری دارند.

مثلاً وظیفهٔ تصمیم‌گیری در یک شرکت بر‌عهدهٔ مدیرعامل، هیئت مدیره و مجمع صاحبان سهام است؛ اما در اشخاص حقیقی تک مالکی به عهدهٔ مالک بوده و چنانچه شخصیت حقیقی متشکل از چند شریک باشد، تصمیم‌گیری طبق توافق‌نامه و مشارکت‌نامه تنظیم شده انجام می‌شود.

شباهت‌های اشخاص حقیقی و حقوقی

در ادامه قصد داریم که شباهت اشخاص حقیقی و حقوقی را در ۴ مورد توضیح دهیم. 

1. هر شخص حقیقی دارای یک نام و نام خانوادگی است و شخص حقوقی هم باید نام و برند ثبت شده داشته باشد که بتواند فعالیت‌های قانونی، انجام معاملات و ارتباط با سایر شرکت‌ها داشته باشد.
2. هر شخص حقیقی دارای جا و مکان و جایگاه مشخصی است که هرکس در هر زمانی با او کار داشت بتواند به محل زندگی‌اش مراجعه کند. اشخاص حقوقی هم مانند اشخاص حقیقی، باید دارای اقامتگاه و محلی مخصوص برای شرکت باشند که نامه‌های قضایی، اوراق، بخشنامه‌های مالیاتی و… به آدرس ثبت شده ارسال شوند.
3. همان‌طور که هر شخص حقیقی باید به حقوق و تکالیف خود عمل کند، شخص حقوقی هم باید به وظایف قانونی خود در قبال چک های صادره، تعهدات مالی و سایر تکالیف قانونی عمل کند. به طور مثال شخص حقوقی موظف به پرداخت مالیات است.
4. در اشخاص حقیقی و حقوقی باید شخصیت تجاری بنگاه از اشخاص گرداننده آن جدا شود؛ به عنوان مثال یک سوپر مارکت را در نظر بگیرید، صاحب مغازه باید تمام حساب‌های شخصی را از حساب‌های مغازه جدا کند و اگر برای مصارف شخصی جنسی از مغازه برمی‌دارد باید حتماً به طور دقیق ثبت شود و حتی در شرکت‌های حقوقی هم دقیقاً به همین منوال است.

اشخاص حقیقی و حقوقی در حسابداری

بعد از توضیح دربارهٔ اشخاص حقیقی و حقوقی و تفاوت آن‌ها، در ذهن هر حسابداری این سؤال پیش می‌آید که آیا تفاوتی بین حسابداری اشخاص حقیقی و حسابداری اشخاص حقوقی وجود دارد؟ پاسخ این سؤال چندان پیچیده نیست؛ به‌طورکلی تفاوتی بین حسابداری برای این دو نوع شخصیت وجود ندارد، یعنی از اصول حسابداری، استانداردها و فرآیندهای مشترک برای انجام امور حسابداری آن‌ها استفاده می‌شود. با این وجود در یک مورد قوانین مربوط به اشخاص حقیقی و حقوقی متفاوت است و حسابدار و مدیر مالی باید تفاوت بین آن‌ها را کاملاً بداند که در ادامه دربارۀ این تفاوت بیشتر توضیح خواهیم داد.

تفاوت اشخاص حقیقی و حقوقی در حسابداری

تفاوت اشخاص حقیقی و حقوقی در حسابداری را باید از زوایای مختلف و بر‌اساس دیدگاه‌های متفاوتی بررسی کرد.

به عنوان مثال چنانچه برای تولید یک محصول دو نفر شریک توافق کنند، می‌توان به این صورت عمل کرد که یک نفر سرمایه و دیگری یک فرمول تولید بیاورد و طبق مشارکت‌نامه‌ای که می‌نویسند، سود و زیان تقسیم شود؛ اما در اشخاص حقوقی دقیقاً باید مطابق با قانون تجارت عمل شود، یعنی آورده باید حتماً مطابق قانون تجارت باشد.

در بحث زیان، اشخاص حقیقی به صورت تضامنی مسئول هستند، اما در مورد اشخاص حقوقی مطابق با نوع شرکت متفاوت است و در اشخاص حقوقی اگر بر اثر زیان‌های وارده حداقل نصف سرمایه شرکت از بین برود، هیأت مدیره مکلف است بلافاصله مجمع عمومی فوق العاده صاحبان سهام را دعوت کند که موضوع انحلال یا بقاء شرکت مورد مشورت و رأی واقع شود و این تفاوت دیگری بین اشخاص حقیقی و حقوقی است.

از دیگر تفاوت‌های اشخاص حقیقی و حقوقی می‌توان به این مورد اشاره کرد که اشخاص حقوقی موظف هستند هر‌ساله ۵ درصد از سود خالص را به عنوان اندوخته قانونی انباشته کنند که به مبلغ ۱۰ درصد سرمایه برسد، اما در اشخاص حقیقی کل سود خالص می‌تواند تقسیم شود و نیازی به انباشته کردن اندوخته قانونی نیست.

کسانی که مسئولیت ادارهٔ شخص حقوقی را بر‌عهده دارند، نمی‌توانند به بهانهٔ انجام جرم به نفع شرکت، خود را از مسئولیت جرم ارتکابی معاف بدانند. در حقیقت، قانون‌گذار شخص حقوقی را در صورتی مسئول می‌داند که به نام یا در راستای منافع شخص حقیقی مرتکب جرمی شود.

مجازات های اشخاص حقوقی در قانون

در صورتی‌که شخص حقوقی مرتکب جرم شود، مسئولیت کیفری خواهد داشت. هرچند که قانون‌گذار اصل را بر مسئولیت کیفری اشخاص حقیقی دانسته است ولی با این اوصاف برای این شخصیت‌ها هم در قانون، مجازات‌هایی در نظر گرفته شده است. این مجازات‌ها عبارتند از:

در تبصره ماده ۲۰ قانون مجازات اسلامی توضیح داده شده است که مجازات موضوع این ماده، در مورد اشخاص حقوقی دولتی یا عمومی غیردولتی در مواردی که اعمال حاکمیت می‌کنند، انجام نمی‌شود. در حقیقت، فقط اشخاص حقوقی خصوصی قابل تعقیب و مجازات بوده و شرکت‌ها و مؤسسات دولتی، عمومی و عمومی غیردولتی که به اعمال حاکمیتی می‎پردازند، قابل مجازات نیستند. انحلال اشخاص حقوقی، در صورتی محقق می‌شود که به منظور ارتکاب جرم ایجاد شده یا بعد از ایجاد، منحرف شده و منحصراً در خدمت جرم شناخته شود.

تفاوت مجازات اشخاص حقیقی و حقوقی در چیست؟

عموماً مجازات‌هایی که برای شخص حقوقی در نظر گرفته می‌شود را نمی‌توان در مورد شخص حقیقی اجرا کرد؛ محکومیت شخص حقوقی به جزای نقدی، متفاوت از اشخاص حقیقی بوده و مطابق قانون جدید، میزان جزای نقدی قابل اعمال بر این شخصیت‌‎ها حداقل دو برابر و حداکثر چهار برابر مبلغی است که در قانون برای ارتکاب همان جرم به ‌وسیله اشخاص حقیقی تعیین می‌شود.

مورد دیگری که در بحث اشخاص حقیقی و حقوقی اهمیت دارد، این است که در اشخاص حقوقی هیأت مدیره و بازرسین مسئول نظارت و کنترل مدارک و اسناد در بنگاه هستند، اما در اشخاص حقیقی مطابق با توافق‌نامه و شراکت‌نامه این عمل انجام می‌‌شود.

تفاوت اشخاص حقیقی و حقوقی در تکالیف مالیاتی

1. تفاوت در نرخ مالیات بر عملکرد بین اشخاص حقیقی و حقوقی یکی از مهم‌ترین تفاوت‌ها بین این اشخاص است و در نحوهٔ محاسبه نرخ مالیات، نوع شخصیت بسیار تأثیر‌گذار است. مثلاً نرخ مالیات عملکرد اشخاص حقیقی مطابق با ماده ۱۳۱ قانون مالیات‌های مستقیم است که این نرخ پلکانی و بر‌اساس درآمد شامل مالیات بر درآمد هر‌ساله می‌تواند متفاوت باشد. مثلاً محاسبهٔ مالیات مشاغل به کمک نرخ ماده 131 در سال 1402 به این شکل انجام می‌شود.

نرخ مالیات عملکرد اشخاص حقوقی براساس ماده 105 قانون قانون مالیات های مستقیم و تا این زمان با نرخ 25 درصد محاسبه می‌شود.

2. تفاوت در نگهداری اسناد و مدارک: اشخاص حقوقی علاوه بر دفاتر قانونی و اسناد و مدارک مالی باید طبق قانون تجارت کلیه اسناد و مدارک مربوط به تأسیس و تراز شرکت را تا ۱۰ سال نزد خود نگه دارند و در صورت لزوم، آن را به سازمان مالیات تسلیم کنند، اما اشخاص حقیقی به استثنای گروه اول، در نگهداری و ارائه اسناد و مدارک اجباری نخواهد داشت.

3. تفاوت اشخاص حقیقی و حقوقی در زمان و چگونگی ارسال اظهارنامه مالیاتی: یک تفاوت دیگر در چگونگی و زمان ارسال اظهارنامه مالیاتی است. مثلاً مهلت ارسال اظهارنامه عملکرد اشخاص حقیقی براساس ماده 100 ق.م.م تا 31 خرداد ماه سال بعد است. در حالی که مطابق ماده ۱۱۰ ق.م.م اشخاص حقوقی باید اظهارنامه خود را تا حداکثر ۴ ماه پس از سال مالی اساسنامه به سازمان مالیاتی تسلیم کنند.

تفاوت اشخاص حقیقی و حقوقی در معافیت‌های مالیاتی

اشخاص حقیقی و حقوقی هرکدام دارای معافیت‌های مالیاتی منحصر‌به‌فردی هستند. مثلاً شخص حقیقی دارای معافیت ماده ۱۰۱ قانون مالیات‌های مستقیم است که هر سال مشخص می‌شود، اما اشخاص حقوقی این معافیت را ندارند. اما در مقامی دیگر معافیت ماده ۱۳۲ قانون مالیات‌های مستقیم منحصراً مربوط به اشخاص حقوقی بوده و اشخاص حقیقی نمی‌توانند از آن استفاده کنند.

علاوه بر آن باید توجه داشت که در مناطق کمتر توسعه یافته، مدت این معافیت به ده سال افزایش داده شده است از این رو سرمایه‌گذاران برای سرمایه‌گذاری در این مناطق مشتاق‌تر می‌شوند و کسب‌و‌کار خود را در این مناطق دایر می‌کنند.

از دیگر تفاوت‌های اشخاص حقیقی و حقوقی در بحث معافیت‌های مالیاتی مرتبط با ماده ۸۱ قانون مالیات‌های مستقیم است که در مطالب این ماده توضیح داده شده که مرتبط با اشخاص حقیقی می‌شود و صرفاً این اشخاص از پرداخت مالیات معاف هستند. (درآمد حاصل از کلیهٔ فعالیت‌های کشاورزی، دامپروری، دامداری، پرورش ماهی و زنبور عسل و پرورش طیور، صیادی و ماهیگیری، نوغانداری، احیاء مراتع و جنگل‌ها، باغات، اشجار‌ از هر قبیل و نخیلات از پرداخت مالیات‌ معاف است).

اشخاص حقیقی و حقوقی در قانون تجارت

بر‌اساس مادهٔ ۱ قانون تجارت هر فردی که به خرید و فروش اشیاء و کالا مشغول است، به عنوان یک شخص حقیقی تاجر شناخته می‌شود. طبق ماده ۵۸۸ قانون تجارت اشخاص حقوقی هم می‌توانند تاجر باشند، زیرا یک شرکت مانند یک شخص حقیقی می‌تواند برنامه‌ریزی کند و به خرید و فروش بپردازد.

همۀ انواع شرکت‌ها (که مشتمل بر 7 نوع هستند) شخصیت حقوقی داشته و در قسمت‌های بالاتر این مقاله به آن‌ها اشاره شده است، طبق ماده 20 قانون تجارت همانند اشخاص حقیقی موضوع قانون تجارت هستند. این یعنی تمامی قوانین برای اشخاص حقیقی و حقوقی در قانون تجارت قابل اجرا است.

اشخاص حقیقی و حقوقی در قانون کار

تفاوت اشخاص حقیقی و حقوقی در قانون تأمین اجتماعی

تمام تکالیف تأمین اجتماعی برای اشخاص حقیقی و حقوقی یکسان است. اما در بعضی از بنگاه‌های حقیقی تولیدی که لیست توسط تأمین اجتماعی اعلام شده از معافیت سهم کارفرما تا ۵ نفر می‌توانند استفاده کنند که اشخاص حقوقی این معافیت را ندارند. مانند: موزائیک‌سازی و بلوک‌سازی یا انواع دوزندگی و… .

تفاوت اشخاص حقیقی و حقوقی در ارزش افزوده

اشخاص حقوقی بدون استثنا طبق 10 مرحله فراخوان قانون جدید مالیات ارزش افزوده، مشمول اجرای ارزش افزوده هستند. ولی اشخاص حقیقی بر‌اساس نوع فعالیت و برخی مشاغل خاص مشمول مالیات ارزش افزوده می‌‌شوند. برای مثال یک سوپر مارکت اگر تحت عنوان شخص حقوقی فعالیت کند، قطعاً مشمول اجرای قانون مالیات بر ارزش افزوده است، اما اگر تحت عنوان شخص حقیقی کار کند، مشمول نمی‌شود. اما یک تاجر که واردات مواد شوینده دارد، چه حقیقی و چه حقوقی مشمول مالیات ارزش افزوده است.

تفاوت حساب بانکی اشخاص حقیقی و حقوقی

هم اشخاص حقیقی و هم حقوقی می‌توانند حساب جاری و اشتراکی افتتاح کنند. تفاوت حساب بانکی حقوقی و حقیقی در مدارکی است که باید ارائه دهند. اشخاص حقوقی باید علاوه بر مدارک مورد نیاز افراد حقیقی، اساسنامه، آگهی تأسیس و آخرین تغییرات ثبت شده در روزنامه رسمی، اظهارنامه و غیره را ارائه دهند.

مالیات اشخاص حقیقی و حقوقی

مالیات اشخاص حقیقی و حقوقی دو نوع متفاوت از مالیات‌ها هستند که بر افراد و واحدهای حقوقی تحمیل می‌شوند.

۱. مالیات اشخاص حقیقی

۲. مالیات اشخاص حقوقی

تفاوت اشخاص حقیقی و حقوقی در بورس

در دنیای بورس و سهامداری تفاوت زیادی بین اشخاص حقیقی و حقوقی وجود دارد. در بورس هر شخص حقیقی می‌تواند با اوراق هویتی خود در بورس شرکت کند و کد بورسی دریافت کند، سرمایه گذاری کند، سهام بخرد و به عنوان یک شخص حقیقی شناخته شود.

اما نحوهٔ فعالیت اشخاص حقوقی در بورس متفاوت از اشخاص حقیقی است. شخصیت حقوقی در بورس یک شرکت است که شماره ثبت، نام تجاری، کد شناسایی، تاریخ ثبت، کد اقتصادی، موضوع کسب و کار و روزنامه رسمی دارد. خرید سهام توسط شخصیت حقوقی و نگهداری آن با خرید و نگهداری آن از جانب شخصیت حقیقی تفاوت دارد.

تفاوت اشخاص حقیقی و حقوقی در مسائل کیفری

همان‌طور که شخصیت حقیقی با ارتکاب به جرم مجرم شناخته می‌شوند، اشخاص حقوقی هم با ارتکاب جرم مجازات می‌شوند. البته مجرم شناخته شدن شخصیت حقوقی مانع از مجازات شخص حقیقی نخواهد بود. طبق قانون، شخصیت حقوقی با توجه به شدت جرم انجام شده و ضرر و زیان آن محکوم به مجازات به شرح زیر است:

جریمه نقدی برای اشخاص حقوقی مجرم، حداقل ۲ برابر و حداکثر ۴ برابر مبلغی است که در قانون برای ارتکاب همان جرم به وسیله اشخاص حقیقی تعیین می‌شود. انحلال یک شخصیت حقوقی در صورتی انجام می‌شود که این شخصیت حقوقی اساساً برای ارتکاب جرم به وجود آمده باشد یا اینکه با انحراف از هدف اولیه خود، تغییر فعالیت داده و منحصراً در جهت ارتکاب جرم فعالیت کرده باشد.

جمع‌بندی

با توجه به مطالب گفته شده، اشخاص به دو دسته کلی اشخاص حقیقی و حقوقی تقسیم می‌شوند که هر کدام دارای مشخصات و ویژگی‌های متفاوتی هستند. هر‌کدام از این ویژگی‌ها می‌تواند نتایج مثبتی برای ایشان داشته باشد و یا تکالیفی را بر‌عهدهٔ آن‌ها قرار دهد. پس برای شناخت این ویژگی‌ها و تکالیف، در ابتدا باید شناخت درستی نسبت به تفاوت‌های هرکدام پیدا کرد که بتوان تشخیص درستی از هرکدام داشت و تکالیف را به درستی انجام داد.

سوالات متداول