انواع اشخاص حقوقی

یکی از مهم‌ترین نکات برای شناخت پتانسیل‌ها و البته تکالیف افراد در قوانین مهم مانند قانون تجارت، قانون مالیات‌های مستقیم، قانون تأمین اجتماعی و…، بحث حقیقی یا حقوقی بودن شخص است. در این بین در ابتدا باید تفاوت‌های هر کدام را شناخت که بتوان تشخیص داد شخص حقیقی است یا حقوقی و پس از آن باید نسبت به تعیین تکلیف هر کدام اقدام کرد. در این مقاله از محاسبان، ما انواع اشخاص حقوقی را توضیح می‌دهیم.

شخصیت حقوقی چیست؟

شخصیت حقوقی یکی از مفاهیم اساسی در حقوق است که توسط انسان‌ها به وجود آمده و دارای حقوق و تکالیف مستقل از افراد است. برخلاف شخصیت حقیقی که به انسان‌ها مربوط می‌شود، شخصیت حقوقی به نهادها و ساختارهایی مانند شرکت‌ها، مؤسسات دولتی، نهادهای عمومی و سایر تشکیلات مشابه تعلق دارد.

ماده ۵۸۷ قانون تجارت ایران می‌گوید: «مؤسسات و تشکیلات دولتی و بلدی، به محض ایجاد و بدون احتیاج به ثبت، دارای شخصیت حقوقی می‌شوند.» این بدان معناست که به محض تأسیس یک موسسه یا سازمان، حتی بدون ثبت رسمی، می‌تواند به عنوان یک شخص حقوقی شناخته شود و حقوق و تکالیف خود را اعمال کند.

به عبارت دیگر، شخصیت حقوقی می‌تواند طرف قرارداد قرار گیرد، از طریق دادگاه‌ها پیگیری شود، اموال داشته باشد و از حقوق قانونی بهره‌مند شود. البته شخصیت حقوقی از برخی حقوق انسانی که مختص افراد طبیعی است، محروم است، نظیر حقوقی مانند زوجیت و نفقه که به طبیعت انسانی مرتبط است.

در این شرایط بیشترین تکالیف متوجه انواع اشخاص حقوقی است و باید این تکالیف انجام شوند. در این بین اشخاص حقوقی خود به دسته‌های مختلف تقسیم می‌شوند که دسته‌بندی انواع اشخاص حقوقی به شرح زیر است.

اشخاص حقوقی حقوق عمومی

اشخاص حقوقی حقوق عمومی با هدف قانون خاص به وجود می‌آیند و به محض ایجاد و بدون نیاز به ثبت، دارای شخصیت حقوقی می‌شوند (برای فعالیت نیازمند ثبت نیستند). این گونه اشخاص مقید به مدت زمان نیستند و فعالیت آن‌ها مستمر است؛ مانند وزارتخانه‌ها، سازمان‌های دولتی، دانشگاه‌ها، نظام پزشکی و… که جزء معروف‌ترین اشخاص حقوقی حقوق عمومی هستند.

اشخاص حقوقی حقوق خصوصی

با رعایت مقررات عمومی قوانین ثبتی از قبیل قانون ثبت شرکت‌های تجاری و آیین‌نامه ثبت انجمن‌ها و مؤسسات غیرتجاری به وجود می‌آیند. پیدایش شخصیت اشخاص حقوقی حقوق خصوصی نیازمند ثبت است و مدت فعالیت آن‌ها تا تاریخ انحلال اعتبار دارد (پایان شخصیت حقوقی حقوق خصوصی، تاریخ انحلال آن است)؛ مانند انجمن‌های فرهنگی، جمعیت‌های خیریه، احزاب سیاسی و… که هر کدام از این انواع اشخاص حقوقی حقوق عمومی و حقوق خصوصی، می‌توانند در دسته‌هایی مانند شرکت، مؤسسه، نهاد یا سازمان باشند که بیشترین نوع آن‌ها در دو دسته زیر جای می‌گیرند:

• شرکت‌های تجاری
• مؤسسات غیرتجاری

انواع اشخاص حقوقی شرکت‌های تجاری

آن دسته از انواع اشخاص حقوقی هستند که با هدف به دست آوردن سود برای یک فرد یا گروه تشکیل شده‌اند. این شرکت‌ها انواع مختلفی دارند که در ادامه برخی از آن‌ها را نام می‌بریم.

• شرکت‌های تضامنی
• شرکت‌های با مسئولیت محدود
• شرکت‌های مختلط غیر سهامی
• شرکت‌های مختلط سهامی
• شرکت‌های نسبی
• شرکت‌های تعاونی تولید و مصرف
• شرکت‌های سهامی عام و خاص

تعریف انواع اشخاص حقوقی شرکت‌ها

در ادامه انواع اشخاص حقوقی شرکت‌ها را توضیح می‌دهیم. 

1. شرکت‌های سهامی عام

2. شرکت‌های سهامی خاص

شرکت سهامی خاص، شرکت بازرگانی است که تمام سرمایۀ آن به طور کامل توسط مؤسسین تأمین می‌شود و سرمایۀ آن به سهام تقسیم شده و مسئولیت صاحبان سهام ‌محدود به مبلغ سهام آن‌ها می‌شود. در این دسته از انواع اشخاص حقوقی، تعداد سهامداران نباید از سه نفر کمتر باشد و عنوان «‌شرکت سهامی خاص»‌ باید قبل یا بعد از نام شرکت، در تمامی مدارک ذکر شود.

3. شرکت با مسئولیت محدود

4. شرکت‌های تضامنی

شرکت تضامنی، شرکتی است که تحت عنوان مخصوصی برای امور تجاری بین دو یا چند نفر با مسئولیت تضامنی تشکیل می‌شود. در این بخش از انواع اشخاص حقوقی، اگر دارایی و سرمایۀ شرکت برای تأدیۀ تمام قروض کافی نباشد، هر یک از شرکاء مسئول پرداخت تمام قروض شرکت هستند و هر قراری که بین شرکاء این دسته از اشخاص حقوقی برخلاف این توافق صورت بگیرد، در مقابل اشخاص ثالث بی‌اثر خواهد بود. در نام شرکت تضامنی باید عبارت «شرکت تضامنی» ‌و حداقل اسم یک نفر از شرکاء ذکر شود. به نوعی دیگر می‌توان گفت که اگر نام برخی مالکان شرکت در نام شرکت قید شده باشد، شرکت تضامنی محسوب می‌شود.

5. شرکت‌های مختلط سهامی

6. شرکت‌های مختلط غیر سهامی

شرکت مختلط غیر سهامی، شرکتی است که برای امور تجاری تحت عنوان مخصوصی بین یک یا چند نفر شریک ضامن و یک یا چند نفر شریک با مسئولیت محدود، بدون انتشار سهام تشکیل می‌شود. شریک ضامن، مسئول همهٔ قرض‌هایی است که ممکن است علاوه بر دارایی شرکت وجود داشته باشد. شریک با مسئولیت محدود، شخصی است که مسئولیت او فقط به میزان سرمایه‌ای است که در شرکت قرار داده است یا می‌خواهد قرار دهد. در اسم این دسته از اشخاص حقوقی باید عبارت «شرکت مختلط» ‌و حداقل اسم یکی از شرکای ضامن ذکر شود.

7. شرکت‌های نسبی

8. شرکت‌های تعاونی

شرکت تعاونی شرکتی است که طبق قانون تجارت جمهوری اسلامی ایران، تمام یا حداقل ۵۱% سرمایۀ آن به وسیلۀ اعضا در اختیار شرکت تعاونی قرار گیرد و وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها، شرکت‌های دولتی و وابسته به دولت و تحت پوشش دولت، بانک‌ها،‌ شهرداری‌ها، شوراهای اسلامی کشوری، بنیاد مستضعفان و سایر نهادهای عمومی می‌توانند طبق ماده‌ای از راه وام بدون بهره یا هر راه مشروع دیگر از قبیل مشارکت، مضاربه، مزارعه، ‌مساقات، اجاره، اجاره به شرط تملیک، بیع شرط، فروش اقساطی و صلح، اقدام به کمک در تأمین یا افزایش سرمایۀ این دسته از انواع اشخاص حقوقی یعنی شرکت‌‌های تعاونی کنند، بدون آن که عضو باشند.

9. مؤسسات غیرتجاری

تفاوت اشخاص حقوقی حقوق خصوصی و عمومی

در ادامه تفاوت اشخاص حقوقی حقوق خصوصی و عمومی را بررسی می‌کنیم.

تفاوت در اهداف: اشخاص حقوقی حقوق عمومی، به‌منظور تأمین نیازها و منافع عمومی شکل می‌گیرند. هدف اصلی آن‌ها خدمت به جامعه و انجام فعالیت‌هایی است که به رفاه عمومی و نظم اجتماعی مرتبط باشد. اشخاص حقوقی حقوق خصوصی، اهداف این اشخاص بیشتر متمرکز بر نفع شخصی یا اقتصادی مؤسسان و اعضای خود است. آن‌ها بر فعالیت‌هایی تمرکز دارند که به منافع خاص و فردی منجر شود.

تفاوت در نظام حقوقی حاکم: اشخاص حقوقی حقوق عمومی، این دسته از شخصیت‌های حقوقی تحت نظارت و کنترل قوانین و مقررات عمومی قرار دارند که توسط نهادهای دولتی وضع شده‌اند. به‌عبارت دیگر، فعالیت‌های آن‌ها باید مطابق با قوانین حاکم بر نهادهای عمومی باشد. اشخاص حقوقی حقوق خصوصی، این نوع شخصیت‌ها تابع مقررات حقوق خصوصی هستند که اصولاً توسط قراردادها و توافقات افراد تنظیم می‌شود. این قوانین بیشتر در حیطهٔ روابط شخصی و تجاری قرار دارند.

تفاوت در منشاء پیدایش: اشخاص حقوقی حقوق عمومی، این اشخاص معمولاً به‌واسطۀ قانون یا مجوزهای قانونی ایجاد می‌شوند. به عبارت دیگر، تشکیل این اشخاص طبق فرمان یا تصویب‌نامه‌های دولتی و مقررات عمومی صورت می‌گیرد. اشخاص حقوقی حقوق خصوصی، ایجاد این اشخاص بر‌اساس اراده آزاد افراد یا گروه‌هایی است که برای انجام امور خاص یا اقتصادی به توافق می‌رسند. این نوع شخصیت‌ها معمولاً از طریق ثبت قانونی تأسیس می‌شوند.

لزوم ثبت: اشخاص حقوقی حقوق عمومی، اصولاً نیازی به ثبت رسمی ندارند؛ زیرا ایجاد آن‌ها معمولاً طبق قوانین و مقررات خاص دولتی است که به طور خودکار ثبت می‌شوند. اشخاص حقوقی حقوق خصوصی، برای تأسیس این اشخاص، ثبت رسمی و قانونی ضروری است. این ثبت معمولاً در سازمان‌ها و مراجع مربوطه انجام می‌شود که شخصیت حقوقی به رسمیت شناخته شود.

استفاده از اقتدار عمومی: اشخاص حقوقی حقوق عمومی، این اشخاص از اقتدار و صلاحیت‌های عمومی برخوردارند. به‌طور مثال، مؤسسات دولتی یا شهرداری‌ها می‌توانند از اختیارات حکومتی استفاده کنند که امور عمومی را به‌درستی پیش ببرند. اشخاص حقوقی حقوق خصوصی، این دسته از شخصیت‌های حقوقی فاقد اقتدار عمومی هستند و فعالیت‌های آن‌ها تنها در محدوده قراردادهای خصوصی و قوانین عمومی اعمال می‌شود. قدرت آن‌ها محدود به عرصه‌های تجاری و خصوصی است.

تفاوت شخص حقوقی با شخص حقیقی

تفاوت شخص حقوقی و شخص حقیقی در حقوق، به تفاوت‌های ماهوی و قانونی میان این دو نوع شخصیت اشاره دارد که در زیر به برخی از این تفاوت‌ها اشاره می‌کنیم. 

ماهیت و تعریف

شخص حقیقی: این اصطلاح به هر فرد انسانی می‌گویند که به‌طور طبیعی و حقیقی در جامعه زندگی می‌کند و دارای حقوق و مسئولیت‌های فردی است. شخص حقیقی همان فردی است که می‌تواند تصمیمات فردی بگیرد و در قبال اعمال خود پاسخگو باشد.

شخص حقوقی: به نهادها، شرکت‌ها، موسسات و سازمان‌هایی گفته می‌شود که برای انجام فعالیت‌های خاص ایجاد شده‌اند. این شخصیت‌ها از نظر قانونی مانند افراد حقیقی دارای حقوق و مسئولیت‌های خود هستند، اما وجود آن‌ها به‌طور فیزیکی و انسانی نیست.

مجازات‌ها و مسئولیت‌ها

شخص حقیقی: در صورت ارتکاب جرم، شخص حقیقی می‌تواند مجازات‌هایی مانند حبس، جریمه مالی، یا حتی در موارد شدیدتر اعدام را تحمل کند. این مجازات‌ها به‌طور مستقیم با شخص و رفتار او مرتبط است.

شخص حقوقی: مجازات‌های قابل اعمال به شخص حقوقی عموماً متفاوت است. به جای حبس، مجازات‌ها می‌تواند شامل جریمه‌های مالی، توقف فعالیت‌ها، یا انحلال نهاد باشد. به عبارت دیگر، مجازات‌های کیفری برای شخص حقوقی بیشتر به‌صورت توقیف فعالیت‌ها یا جریمه‌های مالی تجلی می‌یابد، نه حبس فیزیکی.

حقوق طبیعی

شخص حقیقی: این اشخاص از حقوق طبیعی برخوردارند که مختص انسان‌ها است. برای مثال، حق ازدواج، حق فرزندآوری، حق آزادی، و بسیاری از حقوق اجتماعی دیگر تنها مختص افراد حقیقی است.

شخص حقوقی: در مقابل، شخص حقوقی نمی‌تواند از حقوق طبیعی مانند حق ازدواج یا تشکیل خانواده بهره‌مند شود. این محدودیت‌ها ناشی از ماهیت غیرانسانی شخص حقوقی است که تنها برای تحقق اهداف خاصی همچون تجاری، اجتماعی یا دولتی شکل می‌گیرد.

حیات و انحلال

شخص حقیقی: حیات یک شخص حقیقی با تولد شروع و با مرگ پایان می‌یابد. این فرآیند به‌طور طبیعی و بی‌واسطه برای افراد انسانی پیش می‌آید.

شخص حقوقی: تولد شخص حقوقی با تأسیس آن از سوی مؤسسان یا مقامات قانونی آغاز می‌شود و پایان آن از طریق انحلال، تعطیلی یا پایان فعالیت‌هایش محقق می‌شود. مرگ یک شخص حقوقی به معنای انحلال آن است که نه به‌طور طبیعی، بلکه از طریق تصمیمات قانونی یا اداری صورت می‌گیرد.

نحوه ثبت انواع اشخاص حقوقی (شرکت‌ها)

شناسه ملی

شناسه ملی مخصوص اشخاص حقوقی است که کدی یازده رقمی دارد که برای تمامی شرکت‌ها در نظر گرفته شده است. این کد یک مشخصۀ منحصر به فرد برای اطلاعات شخص حقوقی محسوب می‌شود و به عنوان هویت یک شرکت تنها و به طور انحصاری فقط برای یک شرکت صادر می‌شود. شناسه ملی شرکت نقش شناسنامه شرکت را ایفا می‌کند؛ بنابراین نمی‌توان دو نفر یا دو شرکت، شناسنامه‌ای یکسان داشته باشند. شناسه ملی شرکت از زمان ثبت و تولد شرکت تا زمان انحلال معتبر است. پس هر کدام از انواع اشخاص حقوقی موظف به دریافت شناسۀ ملی هستند و برای اشخاص حقیقی کد ملی هر شخص حکم شناسۀ ملی را دارد.

جمع‌بندی

اشخاص حقوقی به دو دسته حقوق عمومی، مانند وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی و حقوق خصوصی، مانند شرکت‌ها و موسسات غیرتجاری تقسیم می‌شوند. اشخاص حقوقی حقوق خصوصی برای اهداف غیر‌دولتی و تجاری تشکیل می‌شوند و برای به‌دست‌آوردن شخصیت حقوقی نیاز به ثبت دارند. در بین شرکت‌های تجاری، انواع مختلفی مانند شرکت‌های سهامی، شرکت‌های تضامنی و شرکت‌های با مسئولیت محدود وجود دارند. همچنین، مؤسسات غیر‌تجاری برای اهداف خیریه و فرهنگی تشکیل می‌شوند.

برای ثبت شرکت‌ها، شناسه ملی به‌عنوان هویت حقوقی صادر می‌شود که از طریق سامانه‌های اینترنتی قابل دریافت است. این شناسه منحصر به فرد است و به هر شرکت اختصاص دارد.

سوالات متداول