مرخصی و انواع آن در قانون کار

مرخصی یکی از حقوق اساسی هر کارمند است که شخص برای استراحت، درمان، یا رسیدگی به امور شخصی از کار خود فاصله می‌گیرد. استفاده از مرخصی نه تنها به بهبود سلامت جسمی و روانی کارکنان کمک می‌کند، بلکه به آن‌ها فرصت می‌دهد که انرژی خود را تجدید کنند و بازدهی بهتری در محیط کار داشته باشند. در قانون کار، انواع مختلفی از مرخصی‌ها تعریف شده و هرکدام شرایط خاص خود را دارند. در این مقاله از سری مقاله‌های آموزش حقوق و دستمزد، انواع مرخصی‌ها، نحوهٔ استفاده از آن‌ها و قوانین مربوطه را بررسی می‌کنیم. 

مرخصی چیست؟

مرخصی مجوزی برای کارکنان است که در مدت زمانی معین از کار خود فاصله بگیرند. مرخصی‌ها می‌توانند به دلایل مختلفی از جمله نیاز به استراحت، بیماری، مسئولیت‌های خانوادگی یا سایر علل غیر‌کاری باشند.

طبق ماده ۶۹ قانون کار، زمان استفاده از مرخصی باید بر اساس توافق بین کارگر و کارفرما تعیین شود و در صورت بروز اختلاف بین کارگر و کارفرما، نظر اداره کار و امور اجتماعی محل لازم الاجراست.

انواع مرخصی در قانون کار

مرخصی‌ها به چند دسته تقسیم می‌شوند که هر کدام شرایط و قوانین خاص خود را دارند. در زیر انواع مرخصی‌ را توضیح می‌دهیم.

1. مرخصی استحقاقی

طبق ماده 65 قانون کار، کارگرانی که در مشاغل سخت و زیان‌آور فعالیت می‌کنند، سالانه پنج هفته مرخصی استحقاقی دارند. این مرخصی باید تا حد امکان در دو نوبت و در پایان هر شش ماه از مدت کار به آن‌ها اعطا شود.

در خصوص مرخصی استحقاقی، چنانچه کارگر از این نوع مرخصی استفاده نکند، فقط 9 روز آن در یک سال قابل ذخیره است و مابقی که استفاده نشده، سوخت می‌شود. مرخصی‌های ذخیره شده کارگران در پایان قرارداد کار و هنگام اتمام همکاری قابل تبدیل به وجه نقد است. کارفرمایان موظفند مبلغ مربوط به مرخصی ذخیره شده را به کارگران پرداخت کنند و در صورت فوت کارگر، این مبلغ به وارث قانونی وی تعلق می‌گیرد.

مرخصی ساعتی که کمتر از یک روز است و ساعت آن جمع شده و از میزان مرخصی روزانه کسر می‌شود. بنابراین در کارهای عادی با جمع 8 ساعت مرخصی ساعتی و در کارهای سخت و زیان‌آور چنانچه مجموع آن به 6 ساعت برسد، معادل یک روز از مرخصی کسر خواهد شد.

انواع مرخصی های استحقاقی

مرخصی‌های استحقاقی انواع مختلفی دارند که بر‌اساس نیازهای خاص کارکنان در موقعیت‌های متفاوت در نظر گرفته شده است. در ادامه برخی از این مرخصی‌ها را بررسی می‌کنیم.

1. مرخصی ساعتی

کارمند می‌تواند در طول روز یک ساعت یا بیشتر غیبت داشته باشد. این مدت زمانی که به عنوان مرخصی گرفته می‌شود، از مجموع تعطیلات سالانه مجاز فرد کسر خواهد شد. البته، این نوع تعطیلی به کارمندانی تعلق می‌گیرد که به دلیل انجام کار ضروری و واجب خارج از شرکت یا بروز مشکلی که نیاز به رسیدگی دارد، مجبور به غیبت می‌شوند. طبق ماده 7 قانون کار، مرخصی کمتر از یک روز کاری جزء مرخصی استحقاقی حساب می‌شود.

2. مرخصی دوران شیردهی

بر اساس ماده 78 قانون کار، کارفرما موظف است که تا پایان دو سالگی کودک به مادران شیرده، پس از هر سه ساعت کار، نیم ساعت فرصت برای شیر دادن در نظر بگیرد. همچنین، برای مادرانی که فرزندان دو قلو یا چند قلو دارند، امکان استفاده از مرخصی ساعتی به مدت دو ساعت در روز فراهم است.

3. مرخصی زایمان

زنان شاغل در بخش‌های دولتی و غیر دولتی حق دارند از ۹ ماه مرخصی زایمان برخوردار شوند. همچنین همسران آنان از دو هفته مرخصی اجباری با حقوق بهره‌مند می‌شوند. در بخش خصوصی و شرکت‌های تحت پوشش تأمین اجتماعی، مرخصی زایمان ۶ ماه است و مرخصی اجباری همسران تنها با تأیید کارفرما قابل استفاده است.

شرایط استفاده از مرخصی زایمان:

1. ظرف یکسال پیش از زایمان، حق بیمه 60 روز کار را به سازمان تأمین اجتماعی پرداخت کرده باشند.
2. در مدت استراحت پس از زایمان، کارگر نباید مشغول به کار باشد و مزد و حقوق دریافت کند.
3. در تاریخ اعلام زایمان مشغول به کار بوده و یا در مرخصی استحقاقی باشد.
4. در دوره استراحت مزدی برای وی مطرح باشد.

مبلغ کمک هزینه مرخصی زایمان معادل میانگین (دو سوم) دستمزد روزانه بیمه شده در آخرین 90 روز قبل از شروع استراحت ایام بیماری برای هر روز استراحت است. حداکثر  مدت کمک مزبور 9 ماه (البته حداکثر زمان استفاده از این مرخصی قبل از زایمان 2 ماه است) بدون کسر 3 روز اول است. همچنین مرخصی زایمان جز سوابق کارگر محسوب می‌شود و در طول این مدت پرداخت حقوق و مزایا کارگر بر عهده سازمان تامین اجتماعی است.

2. مرخصی استعلاجی

طبق ماده ۵۹ قانون تأمین اجتماعی، بیمه‌شدگانی که تحت معالجه یا درمان‌های توانبخشی قرار دارند و به تشخیص سازمان تأمین اجتماعی موقتاً قادر به کار نیستند، به شرط عدم دریافت مزد یا حقوق، می‌توانند غرامت دستمزد دریافت کنند. شرایط لازم برای این غرامت به شرح زیر است:

الف: بیمه‌شده باید به دلیل حوادث ناشی از کار یا بیماری‌های حرفه‌ای تحت درمان قرار گرفته باشد.
ب: اگر فرد بیمه‌شده به علت بیماری و با تأیید پزشک نیاز به استراحت مطلق یا بستری شدن داشته باشد و در زمان تشخیص بیماری در حال انجام وظیفه شغلی یا در مرخصی استحقاقی باشد، می‌تواند از مرخصی استعلاجی استفاده کند. 

کارکنان در صورت ابتلا به بیماری‌هایی که مانع از انجام وظایف آنان می‌شود، می‌توانند از مرخصی استعلاجی با دریافت حقوق و مزایای ماهانه استفاده کنند. در این دوران، سازمان تأمین اجتماعی موظف به پرداخت حقوق و مزایای ماهانه به کارگر است.

بر اساس ماده ۷۴ قانون کار، مدت زمان مرخصی استعلاجی که با تأیید سازمان تأمین اجتماعی صادر می‌شود، به عنوان مدت خدمت و بازنشستگی کارگر در نظر گرفته می‌شود. علاوه بر این، در قوانین کار، هیچ‌گونه محدودیتی برای مدت زمان استفاده از مرخصی استعلاجی برای کارگران مشمول وجود ندارد و کارگر می‌تواند تا زمانی که پزشک معالج تجویز کند، از این مرخصی استفاده کند.

غرامت دستمزد از اولین روزی که بیمه‌شده به دلیل حادثه یا بیماری حرفه‌ای و بر اساس تشخیص سازمان تأمین اجتماعی قادر به کار نباشد، پرداخت خواهد شد. اگر فرد به علت بیماری در بیمارستان بستری نشود، پرداخت غرامت دستمزد از روز چهارم به بعد آغاز خواهد شد.

دریافت غرامت دستمزد دوران استراحت پزشکی مشروط به داشتن شرایط زیر است:

1. فرد نباید کامل از کارافتاده باشد.
2. کارفرما طبق ضوابط و مقررات دیگر موظف به پرداخت حقوق نباشد.
3. فرد در ایام بیماری حقوقی از کارفرما دریافت نکرده باشد.
4. در تاریخ اعلام بیماری، فرد باید مشغول به کار یا در مرخصی استحقاقی باشد.

در صورتی که مرخصی استعلاجی سه روز باشد و با تأیید پزشک معتمد همراه باشد، این مدت مورد تایید قرار می‌گیرد و در این بازه زمانی، حقوق و مزایای فرد از سوی کارفرما پرداخت خواهد شد.

بیش از سه روز، مرخصی استعلاجی با تأیید پزشک معتمد سازمان اجتماعی، قابل قبول بوده و حقوق و مزایای فرد پس از پایان دوره استعلاجی، توسط سازمان تأمین اجتماعی پرداخت خواهد شد.

3. مرخصی بدون حقوق

به موجب ماده 16 قانون کار، قرارداد کارگرانی که از مرخصی‌های بدون حقوق استفاده می‌کنند، در طول مدت مرخصی به حالت تعلیق در می‌آید. (برای کسب اطلاعات بیشتر مقاله تعلیق قرارداد کار را مطالعه فرمائید.)

4. مرخصی حج (برای ادای حج واجب)

این مرخصی تنها برای انجام فریضه حج تمتع قابل استفاده است و برای سفر به حج عمره نمی‌توان از آن بهره برد. برای حج عمره، فرد می‌تواند از مرخصی بدون حقوق به عنوان دلیل سفر طولانی مدت استفاده کند. 

طبق ماده 67 قانون کار، هر کارگر تنها یک‌بار در طول دوران خدمت خود می‌تواند برای انجام فریضه حج واجب از مرخصی استحقاقی یا مرخصی بدون حقوق به مدت یک ماه استفاده کند.

به استناد ماده 67 قانون کار (هر کارگر حق دارد به منظور ادای هزینه حج واجب در تمام مدت کار خویش فقط برای یک نوبت، “یک ماه” به عنوان مرخصی استحقاقی یا مرخصی بدون حقوق استفاده کند). در این نوع مرخصی که با توجه به قانون بدون حقوق است، کارگر می‌تواند در صورت کسب مرخصی استحقاقی از آن استفاده کند.

5. مرخصی تحصیلی

6. مرخصی های مربوط به حوادث تلخ و شیرین زندگی

محاسبان راهنمای شما در قوانین مربوط به مرخصی

بسیاری از کارمندان اطلاعات زیادی در مورد قوانین مربوط به مرخصی ندارند. به همین دلیل معمولا از گرفتن حق خود غافل می‌شوند. با رزرو مشاوره بیمه و کار موسسه محاسبان می‌توانید سؤ‌ال‌های خود را در خصوص بیمه و قانون کار مطرح کنید و از حقوق خود آگاه شوید. هدف محاسبان آگاه کردن افراد جامعه از کلیهٔ حق و حقوق قانونی است.

کلام آخر

استفاده از مرخصی برای همه کارمندان یک حق طبیعی و معمولی است. بیشتر مرخصی‌ها، از جمله مرخصی استحقاقی، با حقوق پرداخت می‌شوند، به این معنی که در روزهای غیبت از کار، کارمند همچنان حقوق خود را دریافت می‌کند و کارفرما حق بیمه او را پرداخت می‌کند. علاوه بر مرخصی استحقاقی، انواع مختلفی از مرخصی‌ها وجود دارد، مانند مرخصی استعلاجی، بدون حقوق، حج، تحصیلی و مرخصی‌های مربوط به حوادث زندگی که هر‌کدام شرایط خاص خود را دارند.

کارگران می‌توانند با توافق کارفرما از مرخصی استفاده کنند. برای دریافت مرخصی توصیه می‌شود که به صورت شفاف و با اعتماد به نفس با کارفرما صحبت کنید. همچنین بهتر است درخواست مرخصی به صورت مکتوب مطرح شود و پیش از رفتن به مرخصی، کارهای جاری خود را به اتمام برسانید که از بروز مشکلات جلوگیری شود.

سوالات متداول