مبنای تشخیص سود و تعیین درآمد مشمول مالیات اشخاص چیست؟

پیشگفتار

در کشور ایران (و سایر کشورهای دنیا) بخشی از سود یا زیان مربوط به هر کسب و کار به دولت تعلق می‌گیرد. در واقع دولت در سود به دست آمده یا زیان از دست رفته توسط صاحب کسب و کار (البته زیان به شرط تایید سازمان امور مالیاتی) شریک خواهد بود. حال آنکه این بخش از سود پرداختی توسط شخص، با عنوان مالیات و به منظور تامین بخشی از بودجه کشور، به سازمان امور مالیاتی پرداخت می‌شود.

بنابراین فعالان اقتصادی برای تعیین سود و درآمد مشمول مالیات نمی‌توانند صرفا ملاک‌های شخصی را مبنای تشخیص مالیات قرار دهند. لذا لازم است با در نظر گرفتن استانداردهای حسابداری ایران، سود حسابداری را تعیین و با توجه به مواد قانون مالیات‌های مستقیم و بخشنامه‌های مرتبط با آن، درآمد مشمول مالیات را تعیین کنند. لذا در این مقاله قصد داریم شما را با نحوه صحیح محاسبه سود حسابداری طبق استانداردهای حسابداری، و به دنبال آن، تعیین درآمد مشمول مالیات با روش صحیح و قابل قبول از سمت سازمان امور مالیاتی آشنا کنیم.

تعیین درآمد مشمول مالیات اشخاص گروه دوم و سوم

مبنای تشخیص مالیات اشخاص گروه دوم و سوم در درجه اول گردش حساب‌های بانکی شخص می‌باشد. پس از آن ممکن است موارد دیگری از جمله گزارشات ارسال شده برای آن شخص توسط دیگر اشخاص در سامانه ۱۶۹ در تعیین مالیات شخص در نظر گرفته شود.

نکته مهم: بعد از استقرار کامل سامانه مودیان مالیاتی، گزارشات ارسال شده در این سامانه نیز ملاک می‌باشد.

همانطور که می‌دانیم برای اشخاص گروه دوم و سوم که اظهارنامه تبصره ماده ۱۰۰ ارسال می‌کنند گردش حساب‌های بانکی شخص ملاک تشخیص مالیات بر درآمد می‌باشد.

درآمد مشمول مالیات اشخاص حقوقی و اشخاص گروه اول

اما برای اشخاص حقوقی و اشخاص حقیقی گروه اول، اظهارات مودی در اظهارنامه عملکرد به شرط بررسی اسناد و مدارک حسابداری و مورد قبول واقع شدن آن‌ها از نظر ممیز رسیدگی، مبنای تشخیص مالیات عملکرد و ملاک تعیین سود شخص می‌باشد.

حال نکته مهم در اینجا این است که سود گزارش شده توسط شخص و یا سود تعیین شده توسط ممیز رسیدگی چگونه و بر چه مبنایی محاسبه می‌شود؟

در اینجا باید به این موضوع اشاره کنیم که سود حسابداری طبق استانداردهای حسابداری در ایران، با درآمد مشمول مالیات طبق قانون مالیات‌های مستقیم متفاوت است. در واقع طبق استانداردهای حسابداری سود یا زیان شخص، از کسر هزینه‌ها از درآمد کسب شده به دست می‌آید. حال آنکه معنی و مفهوم درآمد و هزینه از نظر استانداردهای حسابداری کمی متفاوت از درآمدها و هزینه‌هایی است که در تعیین درآمد مشمول مالیات به کار می‌رود.

چرا که از نظر استانداردهای حسابداری در ایران، درآمد، به افزایش حقوق صاحبان سرمایه، به جز مواردی که آورده صاحبان سرمایه هست، گفته می‌شود. و هزینه‌، به معنی کاهش حقوق صاحبان سهام، به جز مواردی که برداشت صاحبان سهام هست، گفته می‌شود. در این تعاریف بدون در نظر گرفتن اینکه درآمدها از نظر قانون مالیات‌های مستقیم معاف است یا مشمول، مالیات آن درآمدها مقطوع است یا متغیر و… آن درآمد در محاسبه سود لحاظ خواهد شد. و درمورد هزینه‌ها نیز بدون در نظر گرفتن اینکه هزینه مورد نظر از دیدگاه قانون مالیات‌های مستقیم (و در نتیجه از نظر سازمان امور مالیاتی) قابل قبول هست یا خیر از درآمدها کسر خواهد شد.

اما در قانون مالیات‌های مستقیم، جهت محاسبه سود و درآمد مشمول مالیات موارد زیادی در نظر گرفته می‌شود. از جمله اینکه آیا درآمد کسب شده مشمول مالیات بر عملکرد هست یا معاف از مالیات می‌باشد. یا اینکه هزینه انجام شده آیا مورد قبول سازمان امور مالیاتی هست یا هزینه پرداخت شده از نظر سازمان امور مالیاتی مورد قبول و قابل کسر از درآمد مشمول مالیات نمی‌باشد. بنابراین می‌توان بیان کرد که درآمد مشمول مالیات از نظر قانون مالیات‌های مستقیم (و در نتیجه از نظر سازمان امور مالیاتی) همان سود شخص از نظر استانداردهای حسابداری، پس از کسر تعدیلات قانونی می‌باشد.

برای بررسی دقیق‌تر درآمد مشمول مالیات از نظر سازمان امور مالیاتی لازم است نگاهی به مواد ۹۴، ۱۰۵ و ۱۰۶ قانون مالیات‌های مستقیم بیندازیم:

ماده 94 قانون مالیات های مستقیم: درآمد مشمول مالیات مودیان موضوع این فصل،‌ عبارت است از کل فروش کالا و خدمات به اضافه سایر درآمدهای ‌آنان که مشمول مالیات فصول دیگر شناخته نشده پس از کسر هزینه‌ها و استهلاکات مربوط طبق مقررات فصل هزینه‌های قابل ‌قبول و استهلاکات‌.

ماده 105 قانون مالیات های مستقیم: جمع درآمد شرکت‌ها و درآمد ناشی از فعالیت‌های ‌انتفاعی سایر اشخاص حقوقی که از منابع مختلف در ایران یا خارج ‌از ایران تحصیل می‌شود، پس از وضع زیان‌های حاصل از منابع ‌غیرمعاف و کسر معافیت‌های مقرر به استثنای مواردی که طبق ‌مقررات این قانون دارای نرخ جداگانه‌ای می‌باشد، مشمول مالیات ‌به نرخ بیست و پنج درصد (25%) خواهند بود.

✅ تبصره 1: در مورد اشخاص حقوقی ایرانی غیر تجاری که به ‌منظور تقسیم سود تأسیس نشده‌اند، در صورتی که دارای فعالیت ‌انتفاعی باشند، از مأخذ کل درآمد مشمول مالیات فعالیت انتفاعی‌ آن‌ها، مالیات به نرخ مقرر در این ماده وصول می‌شود.

✅ تبصره 2: اشـخاص حـقـوقی خـارجی و مـؤسـسات مـقیم خـارج ‌از ایـران بـه اسـتثنای مـشمولان تبصرة (5) مادة (109) و مادة (113) این قانون از مأخذ کل درآمد مشمول مالیاتی که از بهره برداری‌ سرمایه در ایران یا از فعالیت‌هایی که مستقیماً یا به وسیله نمایندگی‌ از قبیل شعبه‌، نماینده‌، کارگزار و امثال آن در ایران انجام می‌دهند یا از واگذاری امتیازات و سایر حقوق خود، انتقال دانش فنی‌، دادن ‌تعلیمات‌، کمک‌های فنی یا واگذاری فیلم‌های سینمایی از ایران ‌تحصیل می‌کنند، به نرخ مذکور در این ماده مشمول مالیات خواهند بود. نمایندگان اشخاص و مؤسسات مذکور در ایران، نسبت به ‌درآمدهایی که به هر عنوان به حساب خود تحصیل می‌کنند، طبق ‌مقررات مربوط به این قانون مشمول مالیات می‌باشند.

✅ تبصره 3: در موقع احتساب مالیات بر درآمد اشخاص‌حقوقی اعم از ایرانی یا خارجی‌، مالیات‎‌هایی که قبلاً پرداخت شده ‌است با رعایت مقررات مربوط، از مالیات متعلق کسر خواهد شد و اضافه پرداختی از این بابت قابل استرداد است‌.

✅ تبصره 4: اشخاص اعم از حقیقی و حقوقی، نسبت به سود سهام یا سهام الشرکه دریافتی از شرکت‌های سرمایه‌پذیر، مشمول‌ مالیات دیگری نخواهند بود.

✅ تبصره 5: در مواردی که به موجب قوانین مصوب، وجوهی ‌تحت عناوین دیگری غیر از مالیات بر درآمد از مأخذ درآمد مشمول ‌مالیات اشخاص قابل وصول باشد، مالیات اشخاص پس از کسر وجوه مزبور، به نرخ مقرر مربوط محاسبه خواهد شد.

✅ تبصره 6: درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت‌ها و اتحادیه‌های تعاونی متعارف و شرکت‌های تعاونی سهامی عام، مشمول بیست و پنج درصد (25%) تخفیف از نرخ موضوع این ماده می‌باشد.

✅ تبصره 7: به ازای هر ده درصد (10%) افزایش درآمد ابرازی مشمول مالیات اشخاص موضوع این ماده نسبت به درآمد ابرازی مشمول مالیات سال گذشته آن‌ها، یک واحد درصد و حداکثر تا پنج واحد درصد از نرخ‌های مذکور کاسته می‌شود. شرط برخورداری از این تخفیف، تسویه بدهی مالیاتی سال قبل و ارائه اظهارنامه مالیاتی مربوط به سال جاری در مهلت اعلام شده از سوی سازمان امور مالیاتی است.

نکات ماده ۱۰۵ قانون مالیات های مستقیم:

1. شرکت شعبه یا نمایندگی که در ایران به ثبت برسد، عملاً مقیم و ایرانی تلقی می‌گردد و مشمول مقررات مالیاتی مربوط به اشخاص حقوقی خواهد بود.
2. نرخ مالیات اشخاص حقوقی به صورت پیش فرض ۲۵ درصد در نظر گرفته شده است و در مواردی می‌تواند این نرخ تغییر نماید.
3. سودی که بین سهامداران تقسیم می‌گردد، چون قبلاً توسط شرکت پرداخت کننده سود، مشمول مالیات شده است، مشمول مالیات دیگری نخواهد بود. یا به عبارت دیگر دریافت کنندگان سود، از بابت سود دریافتی از مالیات معاف خواهند بود.
4. همانگونه که سود برخی از فعالیت‌ها از پرداخت مالیات معاف می‌باشد و در هنگام محاسبه مالیات، سود این فعالیت‌ها از سود کل حسابداری کسر می‌شود، زیان حاصل از فعالیت‌ها معاف نیز  در محاسبه مالیات باید به سود حسابداری اضافه گردد.

ماده 106 قانون مالیات های مستقیم: درآمد مشمول مالیات در مورد اشخاص حقوقی (به‌ استثنای درآمدهایی که طبق مقررات این قانون نحوه دیگری برای تشخیص آن مقرر شده است) براساس میزان سوددهی فعالیت و مقررات مواد (94)، (95) و (97) این قانون و تبصره‌های آن تعیین می‌شود.

با مطالعه و بررسی دقیق این سه ماده از قانون متوجه می‌شویم که درآمد مشمول مالیات برای اشخاص حقوقی در واقع همان سود حسابداری است. اما باید معافیت‌ها و یا سود و زیان فعالیت‌های معاف و سایر موارد مشخص شده در این قانون در آن لحاظ شود.

نحوه محاسبه درآمد مشمول مالیات

برای درک بهتر نحوه محاسبه درآمد مشمول مالیات، شرکتی را در نظر بگیرید که طی سال ۱۳۹۷، 500 میلیون ریال سود حاصل از فروش انواع روغن موتورها را داشته است. همچنین شرکت سهامدار شرکت بهران بوده است که از این بابت نیز 200 میلیون ریال سود حاصل از سرمایه گذاری داشته است. مطلوب است محاسبه سود حسابداری، درآمد مشمول مالیات و مالیات؟

نکته مهم: دقت کنید که اگر شرکتی دارای درآمد مشمول و درآمد معاف به صورت همزمان باشد، باید به گونه‌ای ثبت اسناد حسابداری و همچنین نگهداری اسناد و مدارک حسابداری در آن شرکت انجام شود که سود حاصل از هر یک از این فعالیت‌ها به صورت جداگانه محاسبه شود. برای این کار باید درآمدهای هر قسمت را به صورت مجزا در سیستم حسابداری ثبت و نگهداری کرد. همچنین هزینه‌های مستقیم هر قسمت را نیز به درستی از یکدیگر تفکیک کنیم و درمورد هزینه‌هایی که بین هر دو بخش مشترک هستند، باید با تناسب درآمد بین بخش‌های مختلف تقسیم نمود.

برای مثال اگر شخصی هم فروش داخلی داشته و هم صادرات با توجه به اینکه می‌دانیم صادرات در ایران با رعایت شرایط بیان شده در قانون، معاف از مالیات بر عملکرد است لازم است کلیه درآمدها و هزینه‌های شرکت بابت صادرات و فروش داخلی از هم مجزا و قابل تفکیک باشند.

کلام آخر

تا اینجا با توضیحات فوق متوجه شدیم که سود حسابداری و درآمد مشمول مالیات را بر چه مبنایی محاسبه کنیم. اما لازم است در اینجا به این نکته اشاره شود با توجه به مطالب گفته شده در این مقاله همواره توصیه می‌شود مودی، با تعیین صحیح سود و درآمد مشمول مالیات از نظر استانداردهای حسابداری و سازمان امورمالیاتی، و با ارسال یک اظهارنامه صحیح و قابل اتکا از سمت اداره امور مالیاتی، حساسیت سازمان و ممیز رسیدگی را روی پرونده مالیاتی خود کاهش دهد. همچنین با این کار، هنگام رسیدگی به پرونده مالیاتی کمتر دچار چالش و نیاز به پاسخگویی به اداره امور مالیاتی و استرس ناشی از آن، خواهد شد.