مبنای تشخیص سود و تعیین درآمد مشمول مالیات اشخاص چیست؟

در کشور ایران (و سایر کشورهای دنیا) بخشی از سود یا زیان مربوط به هر کسب‌وکار به دولت تعلق می‌گیرد. در واقع دولت در سود به دست آمده یا زیان از دست رفته توسط صاحب کسب‌وکار (البته زیان به شرط تأیید سازمان امور مالیاتی) شریک خواهد بود. حال آنکه این بخش از سود پرداختی توسط شخص، با عنوان مالیات و به منظور تأمین بخشی از بودجه کشور، به سازمان امور مالیاتی پرداخت می‌شود.

بنابراین فعالان اقتصادی برای تعیین سود و درآمد مشمول مالیات نمی‌توانند صرفاً ملاک‌های شخصی را مبنای تشخیص مالیات قرار دهند. بنابراین لازم است با در نظر گرفتن استانداردهای حسابداری ایران، سود حسابداری را تعیین و با توجه به مواد قانون مالیات‌های مستقیم و بخشنامه‌های مرتبط با آن، درآمد مشمول مالیات را تعیین کنند. در این مقاله محاسبان قصد داریم شما را با نحوه صحیح محاسبه سود حسابداری طبق استانداردهای حسابداری و تعیین درآمد مشمول مالیات با روش صحیح و قابل قبول از سمت سازمان امور مالیاتی آشنا کنیم.

تعیین درآمد مشمول مالیات اشخاص گروه دوم و سوم

مبنای تشخیص مالیات اشخاص گروه دوم و سوم در درجه اول گردش حساب‌های بانکی شخص است. پس از آن امکان دارد موارد دیگری از جمله گزارشات ارسال شده برای آن شخص توسط دیگر اشخاص در سامانه ۱۶۹، در تعیین مالیات شخص در نظر گرفته شود.

همانطور که می‌دانیم برای اشخاص گروه دوم و سوم که اظهارنامه تبصره ماده ۱۰۰ ارسال می‌کنند، گردش حساب‌های بانکی شخص ملاک تشخیص مالیات بر درآمد است.

درآمد مشمول مالیات اشخاص حقوقی و اشخاص گروه اول

برای اشخاص حقوقی و اشخاص حقیقی گروه اول، اظهارات مودی در اظهارنامه عملکرد به شرط بررسی اسناد و مدارک حسابداری و مورد قبول واقع شدن آن‌ها از نظر ممیز رسیدگی، مبنای تشخیص مالیات عملکرد و ملاک تعیین سود شخص است.

حال نکته مهم در اینجا این است که سود گزارش شده توسط شخص و یا سود تعیین شده توسط ممیز رسیدگی چگونه و بر چه مبنایی محاسبه می‌شود؟

در اینجا باید به این موضوع اشاره کنیم که سود حسابداری طبق استانداردهای حسابداری در ایران، با درآمد مشمول مالیات طبق قانون مالیات‌های مستقیم متفاوت است. در واقع طبق استانداردهای حسابداری سود یا زیان شخص، از کسر هزینه‌ها از درآمد کسب شده به دست می‌آید. حال آنکه معنی و مفهوم درآمد و هزینه از نظر استانداردهای حسابداری کمی متفاوت از درآمدها و هزینه‌هایی است که در تعیین درآمد مشمول مالیات به کار می‌رود.

چرا که از نظر استانداردهای حسابداری در ایران، درآمد به افزایش حقوق صاحبان سرمایه، به جز مواردی که آورده صاحبان سرمایه هست، گفته می‌شود و هزینه‌ به معنی کاهش حقوق صاحبان سهام، به جز مواردی که برداشت صاحبان سهام است، گفته می‌شود. در این تعاریف بدون در نظر گرفتن اینکه درآمدها از نظر قانون مالیات‌های مستقیم معاف است یا مشمول، مالیات آن درآمدها مقطوع است یا متغیر و… آن درآمد در محاسبه سود لحاظ خواهد شد و در مورد هزینه‌ها هم بدون در نظر گرفتن اینکه هزینه مورد نظر از دیدگاه قانون مالیات‌های مستقیم (و در نتیجه از نظر سازمان امور مالیاتی) قابل قبول هست یا خیر از درآمدها کسر خواهد شد.

اما در قانون مالیات‌های مستقیم، جهت محاسبه سود و درآمد مشمول مالیات موارد زیادی در نظر گرفته می‌شود. از جمله اینکه آیا درآمد کسب شده مشمول مالیات بر عملکرد می‌شود یا معاف از مالیات است، یا اینکه هزینه انجام شده را سازمان امور مالیاتی تأیید می‌کند یا هزینه پرداخت شده از نظر سازمان امور مالیاتی مورد قبول و قابل کسر از درآمد مشمول مالیات نمی‌شود. بنابراین می‌توان بیان کرد که درآمد مشمول مالیات از نظر قانون مالیات‌های مستقیم (و در نتیجه از نظر سازمان امور مالیاتی) همان سود شخص از نظر استانداردهای حسابداری، پس از کسر تعدیلات قانونی است.

برای بررسی دقیق‌تر درآمد مشمول مالیات از نظر سازمان امور مالیاتی لازم است نگاهی به مواد ۹۴، ۱۰۵ و ۱۰۶ قانون مالیات‌های مستقیم بیندازیم:

ماده 105 قانون مالیات های مستقیم: جمع درآمد شرکت‌ها و درآمد ناشی از فعالیت‌های ‌انتفاعی سایر اشخاص حقوقی که از منابع مختلف در ایران یا خارج ‌از ایران تحصیل می‌شود، پس از وضع زیان‌های حاصل از منابع ‌غیرمعاف و کسر معافیت‌های مقرر به استثنای مواردی که طبق ‌مقررات این قانون دارای نرخ جداگانه‌ای است، مشمول مالیات ‌به نرخ بیست و پنج درصد (۲۵٪) خواهند بود.

✅ تبصره 1: در مورد اشخاص حقوقی ایرانی غیر تجاری که به ‌منظور تقسیم سود تأسیس نشده‌اند، در صورتی که دارای فعالیت ‌انتفاعی باشند، از مأخذ کل درآمد مشمول مالیات فعالیت انتفاعی‌ آن‌ها، مالیات به نرخ مقرر در این ماده وصول می‌شود.

✅ تبصره 2: اشـخاص حـقـوقی خـارجی و مـؤسـسات مـقیم خـارج ‌از ایـران بـه اسـتثنای مـشمولان تبصره (5) ماده (109) و ماده (113) این قانون از مأخذ کل درآمد مشمول مالیاتی که از بهره برداری‌ سرمایه در ایران یا از فعالیت‌هایی که مستقیماً یا به وسیله نمایندگی‌ از قبیل شعبه‌، نماینده‌، کارگزار و امثال آن در ایران انجام می‌دهند یا از واگذاری امتیازات و سایر حقوق خود، انتقال دانش فنی‌، دادن ‌تعلیمات‌، کمک‌های فنی یا واگذاری فیلم‌های سینمایی از ایران ‌تحصیل می‌کنند، به نرخ مذکور در این ماده مشمول مالیات خواهند بود. نمایندگان اشخاص و مؤسسات مذکور در ایران، نسبت به ‌درآمدهایی که به هر عنوان به حساب خود تحصیل می‌کنند، طبق ‌مقررات مربوط به این قانون مشمول مالیات هستند.

✅ تبصره 3: در موقع احتساب مالیات بر درآمد اشخاص‌حقوقی اعم از ایرانی یا خارجی‌، مالیات‎‌هایی که قبلاً پرداخت شده ‌است با رعایت مقررات مربوط، از مالیات متعلق کسر خواهد شد و اضافه پرداختی از این بابت قابل استرداد است‌.

✅ تبصره 4: اشخاص اعم از حقیقی و حقوقی، نسبت به سود سهام یا سهام الشرکه دریافتی از شرکت‌های سرمایه‌پذیر، مشمول‌ مالیات دیگری نخواهند بود.

✅ تبصره 5: در مواردی که به موجب قوانین مصوب، وجوهی ‌تحت عناوین دیگری غیر از مالیات بر درآمد از مأخذ درآمد مشمول ‌مالیات اشخاص قابل وصول باشد، مالیات اشخاص پس از کسر وجوه مزبور، به نرخ مقرر مربوط محاسبه خواهد شد.

✅ تبصره 6: درآمد مشمول مالیات ابرازی شرکت‌ها و اتحادیه‌های تعاونی متعارف و شرکت‌های تعاونی سهامی عام، مشمول بیست و پنج درصد (۲۵٪) تخفیف از نرخ موضوع این ماده است.

✅ تبصره 7: به ازای هر ده درصد (۱۰٪) افزایش درآمد ابرازی مشمول مالیات اشخاص موضوع این ماده نسبت به درآمد ابرازی مشمول مالیات سال گذشته آن‌ها، یک واحد درصد و حداکثر تا پنج واحد درصد از نرخ‌های مذکور کاسته می‌شود. شرط برخورداری از این تخفیف، تسویه بدهی مالیاتی سال قبل و ارائه اظهارنامه مالیاتی مربوط به سال جاری در مهلت اعلام شده از سوی سازمان امور مالیاتی است.

با مطالعه و بررسی دقیق این سه ماده از قانون متوجه می‌شویم که درآمد مشمول مالیات برای اشخاص حقوقی در واقع همان سود حسابداری است. اما باید معافیت‌ها و یا سود و زیان فعالیت‌های معاف و سایر موارد مشخص شده در این قانون در آن لحاظ شود.

ماخذ درآمد مشمول مالیات چیست؟

ماخذ درآمد مشمول مالیات، بخشی از درآمد است که پس از کسر هزینه‌های قابل قبول و معافیت‌های قانونی، مشمول مالیات می‌شود. این مأخذ می‌تواند شامل درآمدهای حاصل از فعالیت‌های اقتصادی، حقوق و دستمزد، درآمدهای اتفاقی، اجاره املاک، و سایر منابع درآمدی است.

تبصره ۶ ماده ۱۰۵ قانون مالیات های مستقیم

در ماده ۱ قانون اصلاح موادی از قانون برنامه چهارم توسعه شرکت‌های تعاونی را این‌گونه معرفی می‌کند.

شخص حقوقی است که با رعایت قانون بخش تعاونی اقتصاد مصوب ۱۳۷۰ مجلس شورای اسلامی و موادی از قانون شرکت‌های تعاونی مصوب ۱۳۵۰ که نسخ نشده است و اصلاحات بعدی آن‌ها تشکیل شده باشد. این نوع شرکت تعاونی متعارف هم نامیده می‌شود.

شرکت تعاونی سهامی عام نوعی شرکت سهامی عام محسوب می‌شود که با رعایت قانون تجارت و محدودیت‌های مذکور در این قانون تشکیل شده است.

بعضی افراد تصور می‌کنند که شرکت‌های تعاونی از پرداخت مالیات معاف هستند، در صورتی که در این تبصره صراحتاً اعلام شده شرکت‌های تعاونی باید مالیات خود را همانند شرکت‌ها پرداخت کنند، با این تفاوت که از مبلغ نهایی مالیات ۲۵٪ تخفیف تعلق می‌گیرد.

تبصره ۷ ماده ۱۰۵ قانون مالیات های مستقیم

براساس این تبصره، چنانچه درآمد ابرازی اشخاص حقوقی نسبت به سال گذشته ۱۰ درصد افزایش داشته باشد، از نرخ مالیات بر عملکرد این اشخاص یک واحد درصد کاسته می‌شود. این کاهش حداکثر تا ۵ واحد درصد قابل محاسبه خواهد بود. 

نکتهٔ قابل ذکر در خصوص این تخفیف مالیاتی مشروط شدن کاهش نرخ مالیات بر عملکرد است، بدین معنی که اشخاص حقوقی در صورتی می توانند از این تخفیف مالیاتی استفاده کنند که بدهی مالیاتی سال قبل خود را پرداخت کرده باشند و اظهارنامه مالیاتی مربوط به سال جاری را در موعد مقرر ارسال کرده باشند.

منظور از پرداخت بدهی مالیاتی سال قبل چیست؟

نحوه محاسبه درآمد مشمول مالیات

برای درک بهتر نحوه محاسبه درآمد مشمول مالیات، شرکتی را در نظر بگیرید که طی سال ۱۳۹۷، 500 میلیون ریال سود حاصل از فروش انواع روغن موتورها را داشته است. همچنین شرکت سهامدار شرکت بهران بوده که از این بابت 200 میلیون ریال سود حاصل از سرمایه‌گذاری داشته است. مطلوب است محاسبه سود حسابداری، درآمد مشمول مالیات و مالیات.

برای مثال اگر شخصی هم فروش داخلی داشته و هم صادرات، با توجه به اینکه می‌دانیم صادرات در ایران با رعایت شرایط بیان شده در قانون، معاف از مالیات بر عملکرد است، لازم است کلیۀ درآمدها و هزینه‌های شرکت بابت صادرات و فروش داخلی از هم مجزا و قابل تفکیک باشند.

جمع‌بندی

تا اینجا با توضیحات فوق متوجه شدیم که سود حسابداری و درآمد مشمول مالیات را بر چه مبنایی محاسبه کنیم. اما لازم است در اینجا به این نکته اشاره شود با توجه به مطالب گفته شده در این مقاله همواره توصیه می‌شود مودی، با تعیین صحیح سود و درآمد مشمول مالیات از نظر استانداردهای حسابداری و سازمان امور مالیاتی، با ارسال یک اظهارنامه صحیح و قابل اتکا از سمت اداره امور مالیاتی، حساسیت سازمان و ممیز رسیدگی را روی پرونده مالیاتی خود کاهش دهد. همچنین با این کار، هنگام رسیدگی به پرونده مالیاتی کمتر دچار چالش و نیاز به پاسخگویی به اداره امور مالیاتی و استرس ناشی از آن، خواهد شد.

سوالات متداول